خدمات تلفن همراه

قرآن تبيان- جزء 20 - حزب 39 - سوره نمل - صفحه 382


فَمَا کَانَ جَوَابَ قَوْمِهِ إِلَّا أَن قَالُوا أَخْرِجُوا آلَ لُوطٍ مِّن قَرْیَتِکُمْ إِنَّهُمْ أُنَاسٌ یَتَطَهَّرُونَ
56 - مراجعه شود به تفسیر سوره نمل ، آیه :54
فَأَنجَیْنَاهُ وَأَهْلَهُ إِلَّا امْرَأَتَهُ قَدَّرْنَاهَا مِنَ الْغَابِرِینَ
57 - مراجعه شود به تفسیر سوره نمل ، آیه :54
وَأَمْطَرْنَا عَلَیْهِم مَّطَرًا فَسَاءَ مَطَرُ الْمُنذَرِینَ
58 - مراجعه شود به تفسیر سوره نمل ، آیه :54
قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَسَلَامٌ عَلَى عِبَادِهِ الَّذِینَ اصْطَفَى آللَّهُ خَیْرٌ أَمَّا یُشْرِکُونَ
59 - ‌صفحه‌ى 445
ترجمه آيات‌
اين قرآن كتابى است كه از ناحيه پروردگار جهانيان نازل شده (192).
و آن را روح الامين نازل كرده (193).
به قلب تو تا از بيم دهندگان باشى (194).
به زبان عربى واضح (195).
و در كتابهاى گذشتگان نيز هست (196).
آيا براى ايشان همين نشانه كافى نيست كه دانشوران بنى اسرائيل قرآن را مى‌شناسند؟ (197).
اگر آن را به بعضى از عجم نازل كرده بوديم (198).
و آن را براى ايشان مى‌خواند هرگز بدان ايمان نمى‌آوردند (199).
اينچنين انكار را در دل تبهكاران راه مى‌دهيم (200).
كه بدان ايمان نياورند تا عذاب الم‌انگيز را ببينند (201).
و ناگهانى بر آنها در آيد و بى خبر باشند (202).
و گويند آيا مهلتمان دهند؟ (203).
پس چرا عذاب ما را بشتاب مى‌خواهند (204).
مگر ندانى كه اگر سالها نعمتشان دهيم (205).
آن گاه عذاب موعود به آنها رسد (206).
نعمتى كه داشته‌اند كارى برايشان نمى‌سازد (207).
هيچ دهكده‌اى را هلاك نكرديم مگر آنكه بيم‌رسان داشتند (208).
تا متذكر شوند، و ما هرگز ستمگر نبوده‌ايم (209).
قرآن را شياطين نازل نكرده‌اند (210).
نه حق ايشان بود و نه مى‌توانستند نازل كنند (211).
زيرا آنها از شنيدن وحى بركنارند (212).

______________________________________________________
‌صفحه‌ى 446
با خداى يكتا خداى ديگر مخوان و گرنه جزو معذبين خواهى بود (213).
و خويشان نزديكت را بترسان (214).
براى مؤمنانى كه پيرويت كرده‌اند جنبه ملايمت گير (215).
اگر نافرمانيت كردند بگو من از اعمالى كه مى‌كنيد بيزارم (216).
و به خداى نيرومند و رحيم توكل كن (217).
همان كسى كه وقتى قيام كنى تو را مى‌بيند (218).
و همچنين حركت و گشتن تو را در ميان سجده‌كنان (مى‌بيند) (219).
كه او شنوا و دانا است (220).
آيا خبرتان دهم كه شيطانها به چه كسى نازل مى‌شوند؟ (221).
بر همه دروغسازان گنه پيشه نازل مى‌شوند (222).
مسموعات خويش را القا مى‌كنند و بيشترشان دروغگويانند (223).
و شاعران را گمراهان پيروى مى‌كنند (224).
مگر نمى‌بينى كه آنان در هر وادى سرگردانند (225).
و چيزهايى مى‌گويند كه خود عمل نمى‌كنند (226).
مگر آن كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته كرده‌اند و خدا را بسيار ياد كرده‌اند و از پس آن ستمهايى كه ديدند انتقام گرفته‌اند، زود باشد كسانى كه ستم كرده‌اند بدانند كه به كجا بازگشت مى‌كنند (227).
بيان آيات‌
اين آيات به مطالبى اشاره مى‌كند كه به منزله نتيجه‌اى است كه از داستانهاى هفتگانه استخراج شود و هم توبيخ و تهديدى است براى كفار عصر رسول خدا (ص).
و نيز در اين آيات از نبوت رسول خدا (ص) دفاع شده و احتجاج شده به اينكه نام او در كتابهاى آسمانى گذشتگان برده شده و علماى بنى اسرائيل از آن پيشگوييها اطلاع دارند و نيز از كتاب آسمانى آن جناب، يعنى قرآن كريم دفاع شده به اينكه:
" اين كتاب از القائات شيطانها و اقاويل شعراء نيست.
" وَ إِنَّهُ لَتَنْزِيلُ رَبِّ الْعالَمِينَ" ضمير در" انه" به قرآن بر مى‌گردد و از اين آيه به بعد به صدر سوره برگشت شده كه‌

______________________________________________________
‌صفحه‌ى 447
فرمود:" تِلْكَ آياتُ الْكِتابِ الْمُبِينِ" و داستان كفر آن اقوام را دنبال مى‌كند، هم چنان كه بعدا نيز مى‌فرمايد:" وَ ما يَأْتِيهِمْ مِنْ ذِكْرٍ مِنَ الرَّحْمنِ مُحْدَثٍ إِلَّا كانُوا عَنْهُ مُعْرِضِينَ فَقَدْ كَذَّبُوا".
[معناى" انزال" و" تنزيل" و موارد استعمال آن دو در آيات قرآن كريم‌]
كلمه" تنزيل" و كلمه" انزال" هر دو به يك معناست و آن فرود آوردن است، چيزى كه هست غالبا انزال را در مورد فرود آوردن به يك دفعه و تنزيل را در مورد فرود آوردن به تدريج، استعمال مى‌كنند و اصل نزول در اجسام به اين است كه جسمى از مكانى بلند به پايين آن مكان فرود آيد و در غير اجسام نيز به معنايى است كه مناسب با اين معنا باشد.
و تنزيل خداى تعالى به اين است كه چيزى را كه نزدش مى‌باشد به موطن و عالم خلق و تقدير فرود آورد، چون همواره خود را در مقامى بلند دانسته و به اوصافى چون على و عظيم و كبير و متعال و رفيع الدرجات و قاهر فوق بندگان ستوده، در نتيجه وقتى او موجودى را ايجاد مى‌كند و به عالم خلق و تقدير در مى‌آورد و يا به عبارت ديگر از عالم غيب به عالم شهادت مى‌آورد، در حقيقت تنزيلى از ناحيه او محسوب مى‌شود.
اين دو كلمه، يعنى تنزيل و انزال در كلام خداى تعالى به همين عنايت در اشيايى به كار رفته، مثلا درباره لباس فرموده:" يا بَنِي آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنا عَلَيْكُمْ لِباساً يُوارِي سَوْآتِكُمْ"«1» و در باره چارپايان فرموده:" وَ أَنْزَلَ لَكُمْ مِنَ الْأَنْعامِ ثَمانِيَةَ أَزْواجٍ" «2» و درباره آهن فرموده:" وَ أَنْزَلْنَا الْحَدِيدَ فِيهِ بَأْسٌ شَدِيدٌ" «3» و درباره مطلق خير فرموده:" ما يَوَدُّ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ وَ لَا الْمُشْرِكِينَ أَنْ يُنَزَّلَ عَلَيْكُمْ مِنْ خَيْرٍ مِنْ رَبِّكُمْ" «4» و در مطلق موجودات فرموده:" وَ إِنْ مِنْ شَيْ‌ءٍ إِلَّا عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ إِلَّا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ" «5».
از جمله آياتى كه بر اعتبار اين معنا در خصوص قرآن دلالت مى‌كند آيه" إِنَّا جَعَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِيًّا لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ وَ إِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتابِ لَدَيْنا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ" است «6».
و اگر در آيه مورد بحث تنزيل را به رب العالمين نسبت داده، براى اين بود كه دلالت‌
_______________
(1) اى آدم زادگان، ما لباسى بر شما نازل كرديم كه عيبتان را بپوشاند. سوره اعراف، آيه 26.
(2) و از چارپايان براى شما هشت جفت نازل كرديم. سوره زمر، آيه 6.
(3) آهن را نازل كرديم كه در آن قدرتى بسيار است. سوره حديد، آيه 25.
(4) كفار اهل كتاب و مشركين دوست نمى‌دارند كه چيزى از خير از ناحيه پروردگارتان بر شما نازل شود. سوره بقره، آيه 105.
(5) هيچ چيز نيست مگر آنكه خزينه‌هاى آن نزد ما است و ما آن را نازل نمى‌كنيم مگر به اندازه‌اى معين. سوره حجر، آيه 21.
(6) ما اين كتاب را خواندنى و به زبان عربى كرديم، تا شايد شما تعقل كنيد و گر نه اين كتاب در ام الكتاب بود، كه در نزد ما مقامى بلند و فرزانه دارد. سوره زخرف، آيه 3 و 4.

______________________________________________________
‌صفحه‌ى 448
كند بر يگانگى رب تعالى، چون مكرر گفتيم كه مشركين خداى را قبول دارند، ولى او را رب العالمين نمى‌دانستند، بلكه مى‌گفتند عالميان هر ناحيه‌اش ربى دارد و خدا رب آن ارباب است، نه رب العالمين، چون خودش به طور مستقيم در عالميان ربوبيت و تدبير ندارد.
[توضيح و تفصيل معناى جمله:" نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ عَلى‌ قَلْبِكَ" و بيان مراد از قلب، و چگونگى دريافت وحى به وسيله قلب‌]
" نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ عَلى‌ قَلْبِكَ لِتَكُونَ مِنَ الْمُنْذِرِينَ بِلِسانٍ عَرَبِيٍّ مُبِينٍ" مراد از" روح الامين" جبرئيل (ع) است، كه فرشته وحى مى‌باشد، به دليل آيه" مَنْ كانَ عَدُوًّا لِجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلى‌ قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللَّهِ" «1» و در جاى ديگر او را روح القدس خوانده، فرموده:" قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّكَ بِالْحَقِّ" «2» كه ما در تفسير دو سوره نحل و اسراء بحثى پيرامون معناى روح گذرانديم.
و اگر جبرئيل را امين خواند، براى اين بود كه دلالت كند بر اينكه او مورد اعتماد خداى تعالى و امين در رساندن رسالت او به پيامبر او است، نه چيزى از پيام او را تغيير مى‌دهد و نه جابجا و تحريف مى‌كند، نه عمدا و نه سهوا و نه دچار فراموشى مى‌گردد، هم چنان كه توصيف او در جاى ديگر به روح قدس نيز به اين معانى اشاره دارد، چون او را منزه از اين گونه منقصت‌ها معرفى مى‌كند.
و اگر فرمود:" نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ" براى اين بود كه كلمه" نزل" را با حرف باء متعدى كند، نه اينكه به قول بعضى «3» باء را براى مصاحبت آورده باشد، تا معناى جمله اين باشد كه قرآن را با معيت جبرئيل نازل كرده، چون در اين مقام عنايت در اين نبوده كه با قرآن كسى هم آمده يا نه، بلكه عنايت تنها در نزول قرآن بوده.
ضمير در" نزل به" به قرآن برمى‌گردد، بدان جهت كه كلامى است تركيب شده از الفاظى، و البته آن الفاظ هم داراى معانى حقه‌اى است، نه اينكه به قول بعضى «4» از مفسرين آنچه جبرئيل آورده تنها معانى قرآن بوده باشد و رسول خدا (ص) آن معانى را در قالب الفاظ ريخته باشد، البته الفاظى كه درست آن معانى را حكايت كند.
زيرا همانطور كه معانى از ناحيه خدا نازل شده، الفاظ هم از آن ناحيه نازل شده است، به شهادت آيات زير كه به روشنى اين معنا را مى‌رسانند، از آن جمله فرموده:
_______________
(1) كسانى كه با جبرئيل دشمنى مى‌كنند، بايد بدانند كه او است كه اين قرآن راى به اذن خدا بر قلب تو نازل كرد. سوره بقره، آيه 97.
(2) بگو روح القدس آن راى از ناحيه پروردگار بر من به حق نازل كرد. سوره نحل، آيه 102.
(3) روح المعانى، ج 19، ص 120.
(4) روح المعانى، ج 19، ص 121.

______________________________________________________
‌صفحه‌ى 449
" فَإِذا قَرَأْناهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ" «1» و نيز فرموده:" تِلْكَ آياتُ اللَّهِ نَتْلُوها عَلَيْكَ بِالْحَقِّ" «2» و نيز آياتى ديگر، و پر واضح است كه الفاظ، خواندنى و تلاوت كردنى است نه معانى.
بى‌پايه‌تر از قولى كه نقل كرديم، قول كسى است كه گفته: قرآن، هم به الفاظش و هم به معنايش از منشآت رسول خدا (ص) بوده، كه آن را يك مرحله از قلب آن جناب، كه نام آن مرحله روح الامين است، القاء كرده به مرحله ديگر نفس كه نامش قلب است.
و مراد از قلب در كلام خداى تعالى هر جا كه به كار رفته آن حقيقتى است از انسان كه ادراك و شعور را به آن نسبت مى‌دهند، نه قلب صنوبرى شكل، كه در سمت چپ سينه قرار گرفته است، و يكى از اعضاى رئيسه بدن آدمى است، به شهادت آياتى از قرآن كريم كه ذيلا خاطرنشان مى‌شود.
در سوره احزاب قلب را عبارت دانسته از آن چيزى كه در هنگام مرگ به گلوگاه مى‌رسد و مى‌فرمايد:" وَ بَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَناجِرَ" «3» كه معلوم است مراد از آن، جان آدمى است. و در سوره بقره آن را عبارت دانسته از چيزى كه متصف به گناه و ثواب مى‌شود. و فرموده:" فَإِنَّهُ آثِمٌ قَلْبُهُ" «4» و معلوم است كه عضو صنوبرى شكل گناه نمى‌كند، پس مراد از آن همان جان و نفس آدمى است.
و شايد وجه اينكه در جمله" نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ عَلى‌ قَلْبِكَ" پاى قلب را به ميان آورد و نفرمود:" روح الامين آن را بر تو نازل كرد" اشاره به اين باشد كه: رسول خدا چگونه وحى و قرآن نازل را تلقى مى‌كرده؟ و از آن جناب آن چيزى كه وحى را از روح مى‌گرفته نفس او بوده، نه مثلا دست او، يا ساير حواس ظاهرى‌اش، كه در امور جزئى به كار بسته مى‌شود.
پس رسول خدا (ص) در حينى كه به وى وحى مى‌شد، هم مى‌ديد و هم مى‌شنيد، اما بدون اينكه دو حس بينايى و شنوايى‌اش به كار بيفتد، هم چنان كه در روايت آمده، كه حالتى شبيه به بيهوشى به آن جناب دست مى‌داد، كه آن را به" رحاء الوحى" نام نهاده بودند.
_______________
(1) چون آن را مى‌خوانيم تو نيز خواندنت تابع خواندن ما باشد. سوره قيامت، آيه 18.
(2) اينها آيات خدايند كه ما به حق بر تو مى‌خوانيم. سوره آل عمران، آيه 108 و سوره جاثيه، آيه 6.
(3) و قلبها مى‌رسد به حنجره‌ها. سوره احزاب، آيه 10.
(4) چنين كسى قلبش گنه كار است. سوره بقره، آيه 283.

______________________________________________________
‌صفحه‌ى 450
پس آن جناب همانطور كه ما شخصى را مى‌بينيم و صدايش را مى‌شنويم، فرشته وحى را مى‌ديد و صدايش را مى‌شنيد، اما بدون اينكه دو حاسه بينايى و شنوايى مادى خود را چون ما به كار بگيرد.
و اگر رؤيت او و شنيدنش در حال وحى عين ديدن و شنيدن ما مى‌بود، بايستى آنچه مى‌ديده و مى‌شنيده ميان او و ساير مردم مشترك باشد و خلاصه اصحابش هم فرشته وحى را ببينند و صدايش را بشنوند و حال آنكه نقل قطعى اين معنا را تكذيب كرده و حالت وحى بسيارى از آن جناب سراغ داده كه در بين جمعيت به وى دست داده و جمعيتى كه پيرامونش بوده‌اند هيچ چيزى احساس نمى‌كرده‌اند، نه صداى پايى، نه شخصى و نه صداى سخنى كه به وى القاء مى‌شده است.
اين را هم نمى‌توانيم بگوييم كه ممكن است خداى تعالى در آن حال در حاسه جمعيت تصرف مى‌كرده و نمى‌گذاشته كه آنچه را او مى‌ديده ايشان ببينند و آنچه را او مى‌شنيده بشنوند و خلاصه امور غيبى همه از اين جهت غيبند كه خدا در حواس ما تصرف كرده، كه نمى‌توانيم آنها را درك كنيم.
زيرا اگر چنين حرفى را بزنيم، به طور كلى بايد مانند سوفسطائيان بنيان هر تصديق علمى را درهم بكوبيم و نسبت به هيچ تصديقى اطمينان پيدا نكنيم، چون اگر مثل چنين خطاى عظيمى از حواس ما كه كليد همه علوم ضرورى و تصديقات بديهى است، جائز باشد، ديگر چگونه مى‌توانيم به تصديق" دو دو تا چهارتا است" وثوق داشته باشيم، زيرا ممكن است احتمال دهيم كه حواس ما در درك آن خطا رفته باشد و همچنين نسبت به بديهى‌ترين قضايا از قبيل سفيدى برف و سياهى زغال تشكيك كنيم.
علاوه بر اين، اين سخن از كسى سر مى‌زند كه قائل به اصالت حس باشد، يعنى بگويد غير از محسوسات هيچ چيزى موجود نيست و اين خطا از خطاى ديگر فاحشتر است، زيرا در همين عالم شهود به بسيارى از چيزها علم و ايمان داريم، در حالى كه با هيچ يك از حواس خود احساسش نكرده‌ايم و اگر ما كسى باشيم كه وجود موجودى غير محسوس را ممكن بدانيم، هرگز درباره فرشته وحى چنين حرفى نمى‌زنيم و ما در تفسير سوره مريم گفتارى در معناى تمثل ملك گذرانديم، كه به درد اين مقام نيز مى‌خورد.
[وجوه متعدد و بى پايه‌اى كه راجع به انزال وحى بر قلب پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم) گفته شده است‌]
و بعضى «1» در توجيه اينكه چرا فرمود:" روح الامين آن را به قلب تو نازل مى‌كند"
_______________
(1) روح المعانى، ج 19، ص 121.

______________________________________________________
‌صفحه‌ى 451
گفته‌اند:" چون به طور كلى آلت درك و آن چيزى كه به خاطر آن انسان مكلف به تكاليف مى‌شود قلب است، نه بدن، هر چند كه قلب هم آنچه را درك مى‌كند به وسيله ادوات و اعضاى بدن، از چشم و گوش و غيره باشد" كه اشكال اين را در بالا گفتيم.
و بعضى «1» ديگر گفته‌اند: رسول خدا (ص) داراى دو جنبه بوده:
يكى جنبه ملكى و ديگرى جنبه بشرى، به خاطر جنبه ملكى‌اش فيض را مى‌گرفت و به خاطر جنبه بشرى‌اش آن فيض را افاضه مى‌كرد، و اگر در آيه مورد بحث انزال وحى را بر قلب آن جناب دانسته، از اين جهت است كه قلب او به صفات ملكى متصف بوده، صفاتى كه با آن صفات وحى را از روح الامين مى‌گرفته و بدين جهت نفرمود:" نزل به عليك روح الامين" با اينكه اگر اين طور مى‌فرمود مختصرتر بود.
و اين نيز وقتى درست است كه بگوييم حواس و قواى بدنى نيز در تلقى وحى شركت دارند و ايرادش در سابق گذشت.
جمعى «2» ديگر از مفسرين گفته‌اند: مراد از قلب همان عضو مخصوص بدن است و ادراك و شعور هر چه باشد از خواص آن عضو است.
چيزى كه هست بعضى «3» از ايشان در تفسير آيه مورد بحث گفته‌اند:" اگر قلب را متعلق انزال قرار داده، از باب توسع و مجاز گويى بوده و گرنه" نزل عليك" هم صحيح بود.
توضيح اينكه خداى تعالى از راه خلق صوت، قرآن را به گوش جبرئيل مى‌رسانده و جبرئيل هم آن را براى رسول خدا (ص) مى‌خوانده و آن جناب وحى مذكور را فرا مى‌گرفته و در قلب خود حفظ و از بر مى‌كرده، پس به اين اعتبار صحيح است گفته شود كه:
قرآن را بر قلب او نازل كرد".
بعضى «4» ديگر گفته‌اند:" تخصيص قلب به انزال، از اين باب است كه معانى روحانى نخست بر روح نازل مى‌شود و سپس از آنجا به قلب مى‌رسد، چون ميان روح و قلب ارتباط و تعلق است و آن گاه از قلب به دماغ (مغز) رسيده، در لوح خيال نقش مى‌بندد".
بعضى «5» ديگر گفته‌اند:" اختصاص دادن قلب به انزال براى اشاره به اين است كه تعقل آن جناب آن قدر كامل و قوى است، كه حواس ظاهرش از قبيل سمع و بصر و غيره، كه واسطه‌هاى تعقلند به هيچ گرفته مى‌شوند".
بعضى «6» ديگر گفته‌اند: اين اختصاص براى اشاره به اين است كه قلب رسول خدا
_______________
(1 و 2 و 3 و 4 و 5 و 6) روح المعانى، ج 19، ص 121.

______________________________________________________
‌صفحه‌ى 452
(ص) آن قدر صالح و مقدس است كه شايستگى يافته منزلى براى كلام خدا قرار بگيرد و معلوم است كه وقتى قلب كه عضو رئيس است اين قدر صلاحيت داشته باشد، ساير اجزاء و اعضايش نيز داراى صلاحيت خواهد بود، چون وقتى رئيس كشورى صالح بود، رعيت نيز صالح مى‌شود.
بعضى «1» ديگر گفته‌اند: اين اختصاص براى اين است كه خدا براى قلب رسولش گوش و چشمى مخصوص قرار داده بود، كه با آنها مى‌ديد، مى‌شنيد و اين گوش و چشم قلب براى اين بود كه رسولش با ديگران فرق داشته باشد، هم چنان كه فرمود:" ما كَذَبَ الْفُؤادُ ما رَأى‌" «2».
اينها وجوهى بود كه براى آيه مورد بحث و اينكه چرا فرمود:" جبرئيل قرآن را به قلب آن جناب نازل كرد"، بيان كرده‌اند، كه بيشتر آنها گزافگويى، و بى دليل سخن گفتن است، اينها خواسته‌اند امور غيبى را با حوادث مادى مقايسه نموده، احكام حوادث مادى را در آن امور نيز جارى سازند و كار بيهوده گويى بعضى از آنان به جايى رسيده كه گفته است:" معناى اينكه فرشته قرآن را نازل كند اين است كه: خداى تعالى كلام خود را به او الهام نموده، در همان آسمان قرائت آن را تعليم وى كند و آن گاه آن فرشته به زمين نازل شده، كلام خداى را برساند و اين نيز دو راه دارد، يكى اينكه رسول خدا (ص) از صورت بشرى خود در آمده، به شكل ملك شود و پيام خداى را از ملك بگيرد، دوم اينكه ملك از صورت فرشتگى خود در آمده، به شكل يك انسان مجسم شود، تا رسول خدا (ص) پيام را از او دريافت كند و البته اولى مشكل‌تر است".
و اى كاش ما نزد او بوديم و مى‌پرسيديم مقصودت از در آمدن يك انسان از جلد انسانيت و مجسم شدنش به صورت فرشته چيست؟ و چگونه چنين چيزى قابل تصور است، آن هم بعد از آنكه به صورت ملك در آمد، دوباره برگردد انسان شود و نيز چگونه ممكن است تصور شود كه يك فرشته به صورت انسان در آيد؟! و دوباره به شكل اول خود برگردد؟! با اينكه ما فرض كرده‌ايم كه اين دو مخلوق هر يك هويتى دارند مغاير هويت آن ديگرى و هيچ رابطه‌اى بين آن دو نيست، نه از نظر ذات و نه از نظر آثار، علاوه بر اشكالات ديگرى كه در كلام اين گوينده هست، كه خود خواننده با كمى دقت متوجه آن مى‌شود.
البته اين بحث تتمه‌اى دارد كه اميد است خداى سبحان ما را توفيق دهد گفتار خود
_______________
(1) روح المعانى، ج 19، ص 121.
(2) قلب در آنچه ديد دروغ نگفت. سوره نجم، آيه 11.

______________________________________________________
‌صفحه‌ى 453
را در آن به طور مفصل ايراد كنيم، گفتارى جامع در پيرامون دو مطلب، يكى ملك و ديگرى وحى.
" لِتَكُونَ مِنَ الْمُنْذِرِينَ"- يعنى تا آنكه از داعيان به سوى خداى سبحان باشى، مردم را از عذاب او بيم دهى، آرى در عرف و اصطلاح قرآن، مقصود از منذر مطلق دعوت كنندگان به سوى خداست، نه خصوص پيامبر و رسول، خداوند متعال درباره مؤمنين جن فرموده:" وَ إِذْ صَرَفْنا إِلَيْكَ نَفَراً مِنَ الْجِنِّ يَسْتَمِعُونَ الْقُرْآنَ فَلَمَّا حَضَرُوهُ قالُوا أَنْصِتُوا فَلَمَّا قُضِيَ وَلَّوْا إِلى‌ قَوْمِهِمْ مُنْذِرِينَ" «1»، و درباره دانش‌آموزان علوم دين، كه ايمان به خدا و دين دارند فرموده:" لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَ لِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ" «2».
و اگر در آيه مورد بحث انذار را غايت و هدف از نازل كردن قرآن معرفى كرده، نه نبوت و رسالت آن جناب را، براى اين بوده كه هر چند نبوت آن جناب نيز نتيجه انزال كتاب است، ولى چون سياق آيات، سياق تهديد است، لذا اين را نتيجه و هدف قرار داد.
" بِلِسانٍ عَرَبِيٍّ مُبِينٍ"- يعنى به لسانى عربى كه در عربيتش ظاهر و آشكار است، و يا مقاصد را با بيان تمام بيان مى‌كند، و جار و مجرور" بلسان" متعلق است به كلمه" نزل" در آيه قبلى، يعنى روح الامين آن را به زبان عربى آشكار نازل كرد.
بعضى «3» از مفسرين احتمال داده‌اند كه متعلق باشد به كلمه" منذرين" كه در اين صورت معنا چنين مى‌شود: روح الامين آن را بر قلب تو نازل كرد، تا تو نيز در زمره منذرين از عرب باشى، مانند: هود و صالح و اسماعيل و شعيب (ع)، ولى وجه اول بهتر است.
[معناى اينكه فرمود قرآن در كتب انبياى گذشته آمده بوده (انه لفى ذبر الاولين)]
" وَ إِنَّهُ لَفِي زُبُرِ الْأَوَّلِينَ" ضمير" انه" به قرآن بر مى‌گردد و يا به نزول آن بر قلب رسول خدا (ص)، و كلمه" زبر" جمع زبور است، كه به معناى كتابست، و معناى آيه اين است كه خبر آمدن قرآن و يا نزولش بر تو، در كتب گذشتگان از انبياء آمده بود.
بعضى «4» ديگر گفته‌اند: ضمير به معانى قرآن و آن معارف كليه‌اى كه در قرآن است بر
_______________
(1) زمانى كه چند نفر از جن را روانه نزد تو كرديم تا قرآن را بشنوند، همين كه حضور به هم رسانيدند، به يكديگر سفارش كردند كه گوش فرا دهيد و سكوت كنيد و چون مجلس تمام شد، به سوى قوم خود برگشتند در حالى كه انذار مى‌كردند. سوره احقاف، آيه 29.
(2) تا در دين تعلم و تفقه كنند و چون بر مى‌گردند قوم خود را انذار كنند. سوره برائت، آيه 122.
(3) تفسير كشاف، ج 3، ص 334.
(4) تفسير كشاف، ج 3، ص 335.

______________________________________________________
‌صفحه‌ى 454
مى‌گردد و معنا اين است كه معارف قرآنى در كتب انبياى گذشته نيز بود.
ولى دو اشكال بر اين وجه وارد است:
اول اينكه: مشركين ايمانى به انبياى گذشته و كتب ايشان نداشتند، تا عليه ايشان احتجاج شود به اينكه معارف قرآن از توحيد و معاد و غيره در كتب انبياى ديگر نيز بوده، به خلاف معنايى كه ما كرديم، كه اين اشكال متوجه آن نمى‌شود، براى اينكه در اين صورت آيه شريفه به مشركين خبرى غيبى مى‌دهد و مى‌فرمايد اگر در اين كتاب شك داريد برويد و از اهل كتاب بپرسيد، چون خبر آمدن اين كتاب، در كتب انبياى گذشته موجود است و اين خود دلها را ناگزير مى‌كند به اينكه قرآن را بپذيرند.
دوم اينكه: اين توجيه با آيه بعدى نمى‌سازد، زيرا علماى بنى اسرائيل هيچ آگاهى به معارف عاليه قرآن نداشتند.
" أَ وَ لَمْ يَكُنْ لَهُمْ آيَةً أَنْ يَعْلَمَهُ عُلَماءُ بَنِي إِسْرائِيلَ" ضمير در" يعلمه" به خبر قرآن يا خبر نزول آن بر رسول خدا (ص) بر مى‌گردد و معنايش اين است كه آيا اطلاع علماى بنى اسرائيل از خبر قرآن و يا نزول آن بر تو كه به عنوان بشارت در كتب انبياى گذشته آمده، آيتى نيست براى مشركين بر صحت نبوت تو؟ با اينكه يهود همواره به يكديگر به آمدن دين تو بشارت داده و براى دشمنان، خط نشان مى‌كشيدند، كه اگر آخرين پيامبر ما آمد، چنين و چنان خواهيم كرد و انتقام خود را از شما خواهيم گرفت، هم چنان كه در تفسير آيه" وَ كانُوا مِنْ قَبْلُ يَسْتَفْتِحُونَ عَلَى الَّذِينَ كَفَرُوا" «1» به اين معنا تصريح فرموده و به همين جهت عده زيادى از علماى يهود در عهد رسول خدا (ص) اسلام آورده، اعتراف كردند به اينكه اين همان پيامبرى است كه كتب قبل به آمدنش نويد داده بود و اين سوره هم از سوره‌هاى اولى است كه در مكه و قبل از هجرت نازل شده و عداوت يهود با رسول خدا (ص) هنوز بر ملا نشده و شدت نيافته بود و اميد آن مى‌رفت كه اگر مشركين بروند و از ايشان شهادت بخواهند اقلا به پاره‌اى از معلومات خود كه در اين باره دارند اعتراف كنند، و حتى اگر شده بطور كلى او را تصديق نمايند.
" وَ لَوْ نَزَّلْناهُ عَلى‌ بَعْضِ الْأَعْجَمِينَ فَقَرَأَهُ عَلَيْهِمْ ما كانُوا بِهِ مُؤْمِنِينَ"- راغب در مفردات گفته:" كلمه" عجمه" در مقابل" ابانه- اظهار" به معناى اخفاء است و" اعجام" معناى ابهام را مى‌دهد،- تا آنجا كه مى‌گويد- و عجم به معناى غير عرب است و عجمى كسى را
_______________
(1) و پيش از اين جريان به خود نويد فتح بر كافران مى‌دادند. سوره بقره، آيه 89.

______________________________________________________
‌صفحه‌ى 455
گويند كه به غير عرب منسوب باشد و اعجم كسى را گويند كه در زبانش لكنتى باشد، حال چه عرب باشد و چه غير عرب و از اين باب، عرب الكن را اعجم مى‌گويند، كه او نيز مانند يك فرد غير عرب خوب نمى‌تواند عربى سخن گويد و از همين باب است كه بهائم را نيز عجماء (زبان بسته) مى‌نامند و شخص منسوب به بهائم را نيز اعجمى مى‌خوانند، هم چنان كه در قرآن كريم آمده:" وَ لَوْ نَزَّلْناهُ عَلى‌ بَعْضِ الْأَعْجَمِينَ" البته چند ياء از آن حذف شده زيرا اصلش اعجميين بوده «1».
و مقتضاى گفتار او به طورى كه ملاحظه مى‌كنيد اين است كه اصل اعجمين- همانطور كه گفتيم- اعجميين بوده و ياء نسبت از آن حذف شده است. بعضى «2» ديگر از علماء نيز به اين معنا تصريح كرده‌اند. و بعضى «3» از ايشان در توجيه آن گفته‌اند: چون كلمه" اعجم" مؤنثش عجماء مى‌شود، و به طور كلى وزن" افعل و فعلاء" جمع سالم ندارد، ليكن نحوى‌هاى كوفه جايز دانسته‌اند كه به جمع سالم جمع بسته شود و ظاهر كلمه" اعجمين" نيز مؤيد گفته آنان است، پس ديگر اجبارى نيست بگوييم چيزى از آن حذف شده است.
به هر حال ظاهر سياق مى‌رساند كه اين دو آيه متصل به جمله" بِلِسانٍ عَرَبِيٍّ مُبِينٍ" است، پس در حقيقت اين دو آيه مى‌خواهند همان جمله را تعليل كنند، در نتيجه معنا چنين مى‌شود: ما آن را به زبان عربى آشكار و واضح الدلاله نازل كرديم، تا بدان ايمان آورند و ديگر تعلل نورزند، به اينكه ما آن را نمى‌فهميم و اگر ما آن را به بعضى از افراد غير عرب نازل مى‌كرديم، اين بهانه برايشان باقى مى‌ماند و آن را رد نموده به بهانه اينكه نمى‌فهميم چه مقصودى دارد، ايمان نمى‌آوردند.
[توضيح مراد از اينكه فرمود اگر قرآن را بر برخى از اعجمين نازل مى‌كرديم و بر آنها مى‌خواند بدان ايمان نمى‌آوردند]
پس مراد از نزول آن بر بعضى افراد عجمى نزولش به زبان غير عربى است و اين دو آيه و آيه بعدى آن معنايى را مى‌رساند كه آيه" وَ لَوْ جَعَلْناهُ قُرْآناً أَعْجَمِيًّا لَقالُوا لَوْ لا فُصِّلَتْ آياتُهُ ءَ أَعْجَمِيٌّ وَ عَرَبِيٌّ قُلْ هُوَ لِلَّذِينَ آمَنُوا هُدىً وَ شِفاءٌ وَ الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ فِي آذانِهِمْ وَقْرٌ وَ هُوَ عَلَيْهِمْ عَمًى" «4» در مقام افاده آن است.
_______________
(1) مفردات راغب، ماده" عجم".
(2 و 3) مجمع البيان، ج 7، ص 203.
(4) و اگر آن را قرآنى غير عربى مى‌كرديم، حتما مى‌گفتند: چرا آياتش روشن نيست؟ آيا براى ما اعراب، كلامى عجمى نازل مى‌شود؟ بگو آن براى كسانى كه ايمان آوردند هدايت و شفاء است، و كسانى كه ايمان نمى‌آورند در گوشهايشان سنگينى و كرى است و هم بر ديدگانشان كورى است. سوره حم سجده، آيه 44.

______________________________________________________
‌صفحه‌ى 456
بعضى «1» گفته‌اند معنايش اين است كه اينان اين قدر عناد دارند كه حتى اگر ما اين قرآن عربى را با نظم خارق العاده‌اى كه دارد بر بعضى افراد غير عرب كه از تكلم به عربى ساده نيز عاجزند نازل مى‌كرديم و آن شخص غير عرب اين قرآن را براى اينان مى‌خواند، و صحيح و خارق العاده هم مى‌خواند، باز هم به آن ايمان نمى‌آوردند، با اينكه هم صحيح خواندن او معجزه بود و هم خود قرآن معجزه است.
اين مفسر سپس اضافه مى‌كند اينكه: بعضى گفته‌اند: معنايش اين است كه" اگر ما قرآن را به زبان غير عربى بر بعضى افراد غير عرب نازل مى‌كرديم اينان بدان ايمان نمى‌آوردند" صحيح نيست، زيرا از مناسبت مقام بسيار دور است، چون آيه در مقام بيان شدت عناد و لجاجت آنان است، اين بود خلاصه كلام آن مفسر.
ولى اين حرف صحيح نيست، براى اينكه اگر بنا باشد رعايت مناسبت مقام بشود، اتصال دو آيه مورد بحث به جمله" بِلِسانٍ عَرَبِيٍّ مُبِينٍ" بيشتر بايد رعايت شود، تا اتصال آن دو به مساله عناد و لجاجت كفار، كه توضيحش گذشت.
اشكال ديگرى كه ممكن است بر وجه سابق كرده و با در نظر گرفتن آن گفت كه ضمير در" لو نزلناه" به طور قطع به همين قرآن عربى بر مى‌گردد، اينست كه معنا ندارد بفرمايد:" اگر اين قرآن عربى را غير عربى نازل مى‌كرديم چنين و چنان مى‌شد" و معلوم است كه قرآن عربى معنا ندارد غير عربى باشد.
ليكن اين ايراد وارد نيست براى اينكه اين تعبير از قبيل تعبير" إِنَّا جَعَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِيًّا لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ" «2» است، كه منظور از آن اين نيست كه بفرمايد: ما قرآن را عربى قرار داديم، پس به هر حال، منظور از قرآن، كتاب مقروء (خواندنى) است.
" كَذلِكَ سَلَكْناهُ فِي قُلُوبِ الْمُجْرِمِينَ" اشاره كلمه" كذلك" به آن حال و وصفى است كه قرآن در نظر مشركين داشته، كه در آيات سابق خاطرنشان شد و آن اين بود كه مشركين از آن اعراض داشتند و به آن ايمان نمى‌آوردند، هر چند كه تنزيلى از رب العالمين باشد و عربى مبين و آشكار باشد و غير اعجمى و نامش در كتب آسمانى گذشته آمده باشد و علماى بنى اسرائيل آن را بشناسند.
كلمه" سلوك" به معناى داخل كردن و عبور دادن از راه است، و مراد از" مجرمين"،
_______________
(1) روح المعانى، ج 19، ص 128.
(2) همانا ما قرآن را به زبان عربى قرار داديم تا شايد شما عقل و فكر خود را بكار بنديد. سوره زخرف، آيه 3.

______________________________________________________
‌صفحه‌ى 457
كفار و مشركين‌اند، كه اگر به اين نامشان ناميد، براى اين بود كه به علت حكم اشاره كرده و فهمانده باشد كه ما قرآن را در دل مشركين بدين جهت داخل مى‌كنيم كه مجرم هستند و اين از باب مجازات است، نتيجه اين تعبير اين است كه هر مجرمى همين مجازات را دارد.
[معناى آيه شريفه:" كَذلِكَ سَلَكْناهُ فِي قُلُوبِ الْمُجْرِمِينَ اين چنين قرآن را در دلهاى مجرمان عبور مى‌دهيم‌]
و معناى آيه اين است كه ما قرآن را با اين حال، يعنى با اين وضع كه مورد نفرت و اعراض مشركين باشد و به او ايمان نياورند، داخل در قلوب اين مشركين نموده، از آن عبورش مى‌دهيم، تا كيفر جرم آنان باشد و با هر مجرم ديگرى اين معامله را مى‌كنيم.
بعضى «1» از مفسرين گفته‌اند:" اشاره" كذلك" به اوصاف قرآن كريم است و معنايش اين است كه ما قرآن را داخل در دلهاى مجرمين مى‌كنيم، يعنى آن اوصافى كه برايش بيان كرديم، در نتيجه مى‌بينند و مى‌فهمند كه قرآن كتابى آسمانى و داراى نظم معجزه‌آسا و خارج از طاقت بشرى است، و نيز مى‌فهمند كه اين همان كتابى است كه كتب آسمانى گذشته از آمدنش خبر داده و علماى بنى اسرائيل آن را مى‌شناسند، تا با تماميت حجت به آن ايمان نياورند". ولى اين توجيه از سياق آيات بعيد است.
بعضى «2» ديگر گفته‌اند:" ضمير در" سلكناه" به تكذيب قرآن و كفر به آن بر مى‌گردد، تكذيب و كفرى كه از جمله" ما كانُوا بِهِ مُؤْمِنِينَ" استفاده مى‌شود". اين وجه هم نزديك به همان وجه اول است ولى وجه اول لطيف‌تر و دقيق‌تر است كه زمخشرى آن را در كشاف آورده.
از آنچه گفتيم روشن شد كه مراد از مجرمين، مشركين مكه است، چه معاصرين رسول خدا (ص) و چه آنها كه بعدا مى‌آيند و معناى آيه اين است كه:" ما همانطور كه قرآن را در قلوب مشركين مكه سلوك داديم، در دل مجرمين ديگر نيز سلوك مى‌دهيم".
و شايد باعث اينكه مفسر نامبرده اين وجه را اختيار كرده، اين اشكال بوده كه بنا بر وجه اول مشبه و مشبه به يك چيز مى‌شود (و حال آنكه بايد چيزى را شبيه به چيز ديگر كنند، نه به خودش)، لذا مشار اليه به اشاره" كذلك" را، سلوك در قلوب مشركين مكه گرفته، كه مشبه به در كلام است و سلوك در قلوب ساير مجرمين را مشبه گرفته است.
ولى غفلت كرده از اينكه تشبيه كلى به بعضى از افراد كلى، لغو و از باب تشبيه چيزى به خود آن نيست بلكه براى افاده نكته‌اى است و آن اين است كه شنونده بفهمد حكم كلى در
_______________
(1 و 2) تفسير كشاف، ج 3، ص 337.

______________________________________________________
‌صفحه‌ى 458
همه افرادش جارى است و احدى از افراد آن كلى مستثنا نيست و اين خود طريقه معمولى است در سخن گفتن.
از اينجا روشن مى‌شود كه در اين آيه وجه ديگرى نيز تصور مى‌شود و آن اين است كه مراد از مجرمين، عموم مشركين از مكى و غير مكى باشد، يعنى حرف" لام" در" المجرمين" لام عهد نباشد، بلكه لام جنس باشد، ولى وجه اول به سياق آيات نزديك‌تر است.
" لا يُؤْمِنُونَ بِهِ حَتَّى يَرَوُا الْعَذابَ ... مُنْظَرُونَ" اين آيه تفسير و بيان جمله" كَذلِكَ سَلَكْناهُ ..." است، البته اين در صورتى است كه وجه اول و سوم را در تفسير آيه قبل قبول كرده باشيم و اما بنا بر وجه دوم، جمله مورد بحث جمله‌اى است استينافى و غير مربوط به سياق.
و معناى اينكه فرمود:" حَتَّى يَرَوُا الْعَذابَ الْأَلِيمَ- تا آنكه عذاب دردناك را ببينند" اين است كه عذاب اليم را مشاهده كنند، و مجبور شوند ايمان بياورند، اما ايمان اضطرارى كه سودى به حالشان نداشته باشد، و ظاهرا مراد از آن عذاب دردناك، مشاهدات هنگام مرگ است.
البته بعضى «1» از مفسرين اين احتمال را هم داده‌اند كه مراد از آن، عذابى است كه مشركين مكه در جنگ بدر ديدند و جمعى از ايشان كشته شدند. و ليكن عموميت آيه قبل كه هم مشركين مكه را مى‌گرفت و هم غير آنان را، با اين احتمال نمى‌سازد.
" فَيَأْتِيَهُمْ بَغْتَةً وَ هُمْ لا يَشْعُرُونَ"- اين جمله به منزله تفسيرى است براى جمله" حَتَّى يَرَوُا الْعَذابَ الْأَلِيمَ" چون اگر عذاب مذكور بغتتا و بى‌خبر نيايد، بلكه هنگام رسيدن آن را بدانند، ايمان اختيارى مى‌آورند، نه ايمان اضطرارى.
جمله" فَيَقُولُوا هَلْ نَحْنُ مُنْظَرُونَ" كلمه‌اى است كه مشركين از باب حسرت آن را مى‌گويند.
" أَ فَبِعَذابِنا يَسْتَعْجِلُونَ" اين آيه توبيخ و تهديد ايشان است.
" أَ فَرَأَيْتَ إِنْ مَتَّعْناهُمْ سِنِينَ ... يُمَتَّعُونَ" اين جمله متصل است به جمله" فَيَقُولُوا هَلْ نَحْنُ مُنْظَرُونَ" و حاصل معناى آن اين است كه آرزوى اينكه مهلت و رخصتى يابند، آرزويى است كه سودى به حالشان ندارد، هر
_______________
(1) روح المعانى، ج 19، ص 129.

______________________________________________________
‌صفحه‌ى 459
چند كه خدا آرزويشان را برآورد و مهلتشان هم بدهد دردى از ايشان دوا نمى‌شود، براى اينكه اگر هم مدتى كوتاه يا بلند از زندگى راحتى برخوردار شوند، عذاب ابدى را چه مى‌كنند، اين كه از بين رفتنى نيست، چون در حق آنان حكم آن داده شده است.
و آن حكم را بيان نموده و فرموده:" أَ فَرَأَيْتَ إِنْ مَتَّعْناهُمْ سِنِينَ"، اگر چند سالى معدود عمر و مهلتشان دهيم، عاقبت آنهم سپرى مى‌شود،" ثُمَّ جاءَهُمْ ما كانُوا يُوعَدُونَ" و بالآخره آن عذابى كه از آن بيم داده شدند فرا مى‌رسد" ما أَغْنى‌ عَنْهُمْ ما كانُوا يُمَتَّعُونَ" و آن چند روزه مهلت و بهره‌مندى از زندگى، دردى از ايشان را دوا نمى‌كند.
" وَ ما أَهْلَكْنا مِنْ قَرْيَةٍ إِلَّا لَها مُنْذِرُونَ ذِكْرى‌ ..."
نزديكترين وجهى كه به ذهن مى‌رسد اين است كه جمله" لَها مُنْذِرُونَ" حال باشد از" قرية" و كلمه" ذكرى" حال باشد از ضمير جمع در" منذرون" و يا مفعول مطلق باشد براى" منذرون" و اگر بگويى مفعول مطلق بايد از ماده عامل خود باشد، (مانند اكلته اكلا) و كلمه منذرون ربطى به" ذكرى" ندارد، آن از ماده" نذر" و اين از ماده" ذكر" است؟ در جواب مى‌گوييم: بله و ليكن منذرون نيز در معناى مذكرون است، و معناى آيه روشن است.
بعضى از مفسرين در توجيه آيه وجوهى ديگر آورده‌اند، كه چون نقل آنها و اطاله كلام با بحث از صحت و سقم آنها فايده‌اى در بر نداشت، از نقل آن صرف نظر كرديم.
و اگر در جمله" وَ ما كُنَّا ظالِمِينَ- ما هرگز ستمگر نبوده‌ايم" نفى را بر سر كون (بودن) در آورد، نه بر سر ظلم و نفرمود:" و ما ظلمناهم- و ما ستمشان نكرديم" و از اين قبيل تعبيرها نياورد، براى اين بود كه بفهماند او اين كاره نيست و شان او چنين شانى نيست، يعنى چنين انتظارى از او نمى‌رود كه به ايشان ستم كند.
و اين جمله در مقام تعليل حصر سابق است و معنايش اين است كه:" ما هيچ قريه‌اى را هلاك نكرديم، مگر در حالى كه انذار شده بودند و تذكر يافته، حجت بر آنان تمام شده بود، براى اينكه اگر در غير اين حال، هلاكشان مى‌كرديم، نسبت به آنان ظلم كرده بوديم و شان ما اين نيست كه به كسى ظلم كنيم". بنا بر اين، آيه شريفه در معناى آيه" وَ ما كُنَّا مُعَذِّبِينَ حَتَّى نَبْعَثَ رَسُولًا" «1» مى‌باشد.
_______________
(1) ما چنين نبوده‌ايم كه عذاب كنيم، مگر بعد از آنكه رسولى مبعوث نماييم. سوره اسرى، آيه 15.

______________________________________________________
‌صفحه‌ى 460
ظالم نبودن خدا به چه معنا است؟
از لوازم متساوى ظلم اين است كه ظالم كار و تصرفى بكند كه حق او نيست و مالك چنين فعل و چنين تصرفى نمى‌باشد، در مقابل ظلم عدل است، كه لازمه مساوى آن اين است كه شخص عادل كسى باشد كه كار و تصرفى بكند كه مالك آن باشد.
از همين جا روشن مى‌گردد كه كارهايى كه فاعل‌هاى تكوينى انجام مى‌دهند (نمك شورى و شكر شيرينى مى‌دهد)، از اين جهت كه اين آثار و افعال مملوك تكوينى آنها است، ظلم در كار آنها مفروض نيست، براى اينكه فرض صدور فعل از فاعل تكوينى مساوى است با فرض مملوكيت آن فعل براى آن فاعل، به اين معنا كه وجود فعل قائم به وجود فاعل است و جداى از فاعل، وجود مستقلى ندارد.
و خداى سبحان مالك عالم است، يعنى داراى ملكيتى است مطلق، كه بر تمامى موجودات عالم گسترده است، آن هم از جميع جهات وجودشان، براى اينكه وجود اشياء از جميع جهات قائم به خداى تعالى است و از وجود او بى نياز نبوده، جداى از او استقلال ندارد و چون چنين است هر قسم تصرفى كه در آنها كند، چه آن موجود خوشش بيايد يا بدش آيد و تصرف خداى تعالى به نفعش باشد يا به ضررش، ظلم نيست، بلكه مى‌شود گفت: عدل است، به معناى اينكه رفتارى است غير ظالمانه، پس خداى تعالى هر چه بخواهد مى‌تواند انجام دهد، و هر حكمى كه اراده كند مى‌تواند صادر نمايد، همه اينها بر حسب تكوين است.
توضيح اينكه: درست است كه غير خداى تعالى موجودات ديگر نيز افعال تكوينى دارند و هر فاعل تكوينى مالك فعل خويش است، اما اين مالكيت موهبتى است الهى، پس در حقيقت خداى تعالى داراى ملكى مطلق و بالذات است و غير خدا مالكيتش به غير است و ملك او در طول ملك خدا است، به اين معنا كه خدا مالك خود او و آن ملكى است كه به او تمليك كرده، و تمليك او مثل تمليك ما نيست كه بعد از تمليك به ديگرى، خودمان مالك نباشيم، بلكه او بعد از آن هم كه چيزى را به خلق خود تمليك مى‌كند، باز مهيمن و مسلط بر آن است.
يكى از آن فاعل‌هاى تكوين نوع بشر است، كه نسبت به افعال خود و مخصوصا آن افعالى كه ما آن را فعل اختيارى مى‌ناميم، و نيز نسبت به اختيارش كه با آن كارهاى خود را تعيين مى‌كند كه انجام دهم يا ندهم. مالك است، ما در خود مى‌يابيم كه مالك و داراى‌

______________________________________________________
‌صفحه‌ى 461
اختياريم، و اين را به روشنى درك مى‌كنيم، كه نسبت به كارى كه مى‌خواهيم انجام دهيم، همانطور كه مى‌توانيم انجام دهيم، مى‌توانيم ترك كنيم، و خلاصه انجام و ترك آن هر دو براى ما ممكن است، پس ما در نفس خود درباره هر فعل و تركى كه فرض شود احساس آزادى و حريت نسبت به فعل و ترك آن مى‌كنيم، به اين معنا كه صدور هر يك از آن دو را براى خود ممكن مى‌دانيم.
چيزى كه هست ناچارى انسان به زندگى اجتماعى و مدنى، عقل او را مجبور كرده به اينكه مقدارى از اين آزادى عمل خود چشم پوشيده، حريت خود را نسبت به بعضى كارها محدود كند، با اينكه خود را نسبت به آنها نيز آزاد مى‌دانست و آن اعمال عبارت است از كارهايى كه يا انجامش و يا تركش، نظام مجتمع را مختل مى‌سازد.
دسته اول كه انجام آنها نظام را مختل مى‌سازد همان محرمات و گناهانى است كه قوانين مدنى يا سنن قومى يا احكام حكومتى رايج در مجتمعات، آن را تحريم كرده است.
و نيز، ضرورت ايجاب كرده كه براى تحكيم اين قوانين و سنن، نوعى كيفر براى متخلفين از قوانين معين كنند،- و البته اين كيفر را در حق متخلفى اجراء مى‌كنند كه حرمت آن افعال و كيفر آن به گوشش رسيده و حجت بر او تمام شده باشد-، حال يا اين كيفر صرف مذمت و توبيخ بوده و يا علاوه بر مذمت، عقاب هم در پى داشته است.
و در عوض اينكه براى كسانى كه آن قوانين را احترام بگذارند، اجر و جايزه‌اى معين كنند، تا به اين وسيله مردم را به عمل به آن قوانين تشويق كرده باشند، كه آن اجر و جايزه يا صرف مدح بوده و يا ثواب هم در كار بوده.
ناگزير لازم دانسته كه شخصى را براى اينكه قوانين جارى را در ميان مجتمع معمول بدارد و مو به مو اجراء كند انتخاب نمايد و او را به مقام امارت بر جامعه نصب كند و مسئول كارهايى كه به او محول كرده و مخصوصا اجراى احكام جزايى بداند، و پر واضح است كه اگر امير نامبرده باز هم اختيار خود را حفظ نمود، هر جا دلش خواست مجازات كند و اگر خواست مجازات نكند و يا نيكوكاران را دستگير نموده، بدكاران را آزادى عمل دهد، مساله قانون‌گذارى و احترام به سنت‌هاى اجتماعى بكلى لغو و بيهوده مى‌شود.
اينها اصولى است عقلايى كه تا حدى در جوامع بشرى جريان داشته، و از اولين روزى كه اين نوع موجود، در روى زمين پاى بر جا گشت، به شكلى و تا حدى در جوامع خود اجراء نمود، چون از فطرت انسانيتش سر چشمه مى‌گرفته است.
از سوى ديگر براهين عقلى حكم مى‌كند كه بايد اين قوانين از ناحيه خدا معين شود و

______________________________________________________
‌صفحه‌ى 462
انبياء و رسولان الهى نيز كه يكى پس از ديگرى از طرف خداى تعالى آمدند و همگى با قوانين اجتماعى و سننى براى زندگى آمدند، اين معنا را تاييد كرده‌اند كه بايد قوانين اجتماعى و سنن زندگى از ناحيه خداى تعالى تشريع شود، تا احكام و وظائفى باشد كه فطرت بشرى نيز به سوى آن هدايت كند و در نتيجه سعادت حيات بشر را تضمين نموده، صلاح اجتماعى او را تامين كند.
و معلوم است همانطور كه واضع و مقنن اين شريعت آسمانى خداى سبحان است، همچنين مجرى آن- البته از نظر ثواب و عقاب كه موطنش قيامت و محل بازگشت به سوى خداست- او مى‌باشد.
و مقتضاى اينكه خود خداى تعالى اين شرايع آسمانى را تشريع كند و معتبر بشمارد، و خود را مجرى آنها بداند، اين است كه بر خود واجب كرده باشد- البته وجوب تشريعى نه تكوينى- كه بر ضد خواسته خود اقدامى ننموده و خودش در اثر اهمال و يا الغاء كيفر، قانون خود را نشكند، مثلا، عمل خلافى را كه خودش براى آن كيفر تعيين نموده، بدون كيفر نگذارد و عمل صحيحى را كه مستحق كيفر نيست كيفر ندهد، به غافلى كه هيچ اطلاعى از حكم يا موضوع حكم ندارد، كيفر عالم عامد ندهد، و مظلوم را به گناه ظالم مؤاخذه نكند و گر نه ظلم كرده است و" تعالى اللَّه عن ذلك علوا كبيرا- او از چنين ظلمى منزه است".
و شايد مقصود آنهايى هم كه گفته‌اند: خدا قادر بر ظلم است و ليكن به هيچ وجه از او سر نمى‌زند- چون نقص كمال است و خدا از آن منزه است- همين معنا باشد، پس فرض اينكه خداى تعالى ظلم كند، فرض امرى است كه صدورش از او محال است، نه اينكه خود فرض محال باشد و از ظاهر آيه" وَ ما كُنَّا ظالِمِينَ" «1» و نيز آيه" إِنَّ اللَّهَ لا يَظْلِمُ النَّاسَ شَيْئاً"«2»
و آيه" لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللَّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ" «3» و آيه" وَ ما رَبُّكَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِيدِ" «4» همين معنا استفاده مى‌شود.
آرى ظاهر اين آيات اين است كه ظلم نكردن خدا از باب سالبه به انتفاء موضوع نيست، بلكه از باب سالبه به انتفاء حكم است، به عبارت ساده‌تر اينكه: از اين باب نيست كه خدا قادر بر ظلم نيست و" العياذ باللَّه" خواسته است منت خشك و خالى بر بندگانش‌
_______________
(1) ما ستمكار نبوده‌ايم. سوره شعراء، آيه 209.
(2) خدا به هيچ وجه به مردم ظلم نمى‌كند. سوره يونس، آيه 44.
(3) تا بعد از فرستادن رسولان، ديگر مردم عليه خدا بهانه‌اى نداشته باشند. سوره نساء، آيه 165.
(4) پروردگارت ستمگر بر بندگان نيست. سوره فصلت، آيه 46.

______________________________________________________
‌صفحه‌ى 463
بگذارد، بلكه از اين باب است كه در عين اينكه قادر بر ظلم است، ظلم نمى‌كند. پس اينكه بعضى «1» آيه را معنا كرده‌اند به اينكه:" عملى را كه اگر ديگرى انجام بدهد ظلم است خداوند آن عمل را انجام نمى‌دهد" معناى خوبى نيست، چون تقريبا اين را مى‌رساند كه خدا قادر بر ظلم نيست.
حال اگر بگويى اينكه گفتى" واجب است كه خداى تعالى شرايع خود را از نظر ثواب و عقاب اجراء كند و هر يك از آن دو را به مستحقش بدهد، نه بر عكس"، مخالف مطلب مسلم در نزد علماء است، كه گفته‌اند: ترك عقاب گنه كار براى خدا جايز است، براى اينكه عقاب گنه كار، حق او است و او مى‌تواند از حق خود صرف نظر كند به خلاف ثواب اطاعت كار كه حق اطاعت كار است و تضييع حق غير، جايز نيست. علاوه بر اين، بعضى‌ها گفته‌اند: ثواب دادن خدا به مطيع، از باب دادن حق غير نيست، تا بر خدا واجب باشد، بلكه از باب فضل است، چون بنده و عمل نيك او همه‌اش ملك مولا است، خودش چيزى را مالك نيست، تا با اجر و پاداشى معاوضه‌اش كند.
در جواب مى‌گوييم ترك عقاب عاصى تا حدى مسلم است و حرفى در آن نيست، چون فضلى است از ناحيه خداى تعالى و اما به طور كلى قبول نداريم، براى اينكه اين حكم كلى مستلزم آنست كه تشريع شرايع، و تعيين قوانين و ترتب جزاء بر عمل، باطل و لغو گردد.
و اما اينكه گفتيد ثواب دادن خدا به اعمال صالحه از فضل خداست، نه استحقاق بندگان، چون عمل بنده مانند خود او ملك خداست، در پاسخ مى‌گوييم: اين حرف صحيح است، اما مستلزم آن نيست كه از فضلى ديگر جلوگيرى كند و فضلى ديگر را به اعتبار عملش به عنوان مزد، ملك او كند و قرآن كريم پر است از اجر بر اعمال صالحه از قبيل آيه" إِنَّ اللَّهَ اشْتَرى‌ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ" «2».
[پاسخ خداى تعالى به اين افتراى مشركين كه مى‌گفتند محمد (صلّى الله عليه وآله وسلّم) جنى دارد كه قرآن را برايش مى‌آورد]
" وَ ما تَنَزَّلَتْ بِهِ الشَّياطِينُ ..." لَمَعْزُولُونَ" از اينجا پاسخ از سخن مشركين شروع شده كه مى‌گفتند: محمد، جنى دارد كه اين كلام را برايش مى‌آورد و نيز او شاعر است. و پاسخ اولى را مقدم داشته، نخست كلام را متوجه رسول خدا (ص) نموده فرمود كه قرآن از تنزيل شيطانها نيست، تا آن جناب خوشحال گردد و سپس روى سخن به مشركين كرده، مطلب را در خور فهم آنان‌
_______________
(1) روح المعانى، ج 19، ص 132.
(2) خدا از مؤمنين، خودشان و اموالشان را خريده به اينكه بهشت بر ايشان باشد. سوره برائت، آيه 111.

______________________________________________________
‌صفحه‌ى 464
بيان فرمود.
پس جمله" وَ ما تَنَزَّلَتْ بِهِ الشَّياطِينُ"- البته تنزلت، به معناى نزلت است- متصل است به جمله" وَ إِنَّهُ لَتَنْزِيلُ رَبِّ الْعالَمِينَ" و همانطور كه گفتيم روى سخن بر رسول خدا (ص) است، به دليل اينكه به دنبالش مى‌فرمايد:" فَلا تَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخر- پس با خدا خدايى ديگر مخوان" تا آخر خطابهايى كه مختص به آن جناب است، و متفرع بر جمله" وَ ما تَنَزَّلَتْ بِهِ ..." است كه بيانش خواهد آمد.
و اگر روى سخن به آن جناب نمود، نه به مشركين، بدين جهت بود كه اين جمله با علتى تعليل شده، كه مشركين به خاطر كفرشان آن را قبول نداشتند و آن جمله" إِنَّهُمْ عَنِ السَّمْعِ لَمَعْزُولُونَ- آنان از شنيدن اسرار آسمانى بدورند" مى‌باشد، كلمه" شيطان" به معناى شرير است و جمع آن شياطين مى‌آيد و در اينجا مراد از آن اشرار جن هستند.
و ضمير جمع در" ما يَنْبَغِي لَهُمْ" به شياطين بر مى‌گردد، در مجمع البيان گفته:
معناى اينكه عرب مى‌گويد:" ينبغى لك ان تفعل كذا- سزاوار تو است كه چنين كنى" اين است كه از او مى‌خواهد اين كار را در مقتضاى عقل انجام دهد و اصل اين كلمه از بغيه است، كه به معناى طلب مى‌باشد" «1».
و وجه اينكه در آيه مورد بحث فرموده:" سزاوار ايشان نيست كه قرآن را نازل كنند"، اين است كه ايشان خلق شريرى هستند و جز به شر و فساد و جلوه دادن باطل در صورت حق و از اين راه مردم را از راه خدا گمراه كردن، همتى ندارند و قرآن كريم، كلام سراپا حق است و باطل بدان راه ندارد پس طبيعت و جبلت آنها مناسبت ندارد كه قرآن را به كسى نازل كنند.
و معناى اينكه فرمود:" وَ ما يَسْتَطِيعُونَ" اين است كه نمى‌توانند قرآن را نازل كنند، چون قرآن كلامى است آسمانى، كه ملائكه آن را از رب العزه مى‌گيرند و به امر او و در حفظ و حراست او نازلش مى‌كنند، هم چنان كه خودش فرمود:" فَإِنَّهُ يَسْلُكُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَداً لِيَعْلَمَ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا رِسالاتِ رَبِّهِمْ وَ أَحاطَ بِما لَدَيْهِمْ" «2» جمله" إِنَّهُمْ عَنِ السَّمْعِ ..." نيز، به همين معنا اشاره مى‌كند.
و معناى اينكه فرمود:" إِنَّهُمْ عَنِ السَّمْعِ لَمَعْزُولُونَ" اين است كه شيطانها از شنيدن اخبار آسمانى و اطلاع از آنچه در ملأ اعلى مى‌گذرد، معزول و دورند، براى اينكه با
_______________
(1) مجمع البيان، ج 7، ص 205.
(2) او از پيش رو و از پشت سر محافظى با آن روانه مى‌كند، تا بداند كه پيامهاى پروردگار خود را رساندند و به آنچه كه نزد ايشانست احاطه دارد. سوره جن، آيه 27 و 28.

______________________________________________________
‌صفحه‌ى 465
شهاب‌هاى ثاقب از نزديكى به آسمان و بگوش دادن، رانده مى‌شوند و اين معنا در چند جاى ديگر كلام مجيدش آمده.
" فَلا تَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ فَتَكُونَ مِنَ الْمُعَذَّبِينَ" خطاب در اين آيه به رسول خدا (ص) است، او را از شرك به خدا نهى مى‌كند و اين نهى را نتيجه جمله" وَ ما تَنَزَّلَتْ بِهِ الشَّياطِينُ ..." مى‌گيرد، و معناى مجموع آن اين مى‌شود: حالا كه معلوم شد اين قرآن تنزيلى است از رب العالمين و شيطانها در نازل كردن آن كمترين دخالتى ندارند و اين قرآن هم از جمله معارفى كه بيان مى‌كند، از شرك نهى كرده، وعده عذاب به مشركين مى‌دهد، پس به خدا شرك نور ز تا آن عذاب موعود به تو نرسد و داخل در زمره معذبين نشوى.
[زندگى خاكى ملازم با تكليف است و عصمت انبياء (عليهم السلام) با مكلف بودن ايشان منافات ندارد]
در اينجا ممكن است به ذهن خواننده برسد كه رسول خدا (ص) با داشتن عصمت الهى ديگر ممكن نيست كه معصيت از او سر بزند و چنين چيزى از او محال است و ليكن عصمت الهى منافات با نهى از شرك ندارد و باعث نمى‌شود كه به طور كلى امر و نهى به معصوم باطل شود و تكليف از او برداشته شود، زيرا معصوم نيز بشرى است مختار در فعل و ترك، و طاعت و معصيت از ناحيه شخص او متصور است، هر چند كه از ناحيه خدا داراى عصمت است.

آيات بسيارى از قرآن كريم نيز بر مكلف بودن انبياء (ع) دلالت دارد، مانند آيه" وَ لَوْ أَشْرَكُوا لَحَبِطَ عَنْهُمْ ما كانُوا يَعْمَلُونَ" «1» كه درباره عموم انبياء است، و درباره خصوص پيامبر اسلام (ص) فرموده:" لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ" «2» و اين دو آيه هر چند انبياء را از شرك نهى نكرده و ليكن تعبيرى كه در آن ديديد، در معناى نهى است.
و اينكه بعضى از مفسرين گفته‌اند:" تكليف‌هايى كه خداى تعالى به بندگان خود مى‌كند براى اين است كه آنان را به حد كمال برساند و در نتيجه اگر بنده‌اى به حد كمال رسيد، ديگر تكليف از او برداشته مى‌شود، زيرا در آن صورت تكليف، تحصيل حاصل است، كه آن نيز عملى لغو است و به همين جهت انبياء مورد تكليف قرار نمى‌گيرند" صحيح نيست، براى اينكه اعمال صالح كه تكليف بدان تعلق مى‌گيرد، همانطور كه نفس آدمى را به كمال سوق مى‌دهد، خود نيز آثار كمال نفس است و معقول نيست نفس كسى به كمال برسد، ولى‌
_______________
(1) اگر شرك مى‌ورزيدند، هر آينه پاداش اعمالشان حبط مى‌شد. سوره انعام، آيه 88.
(2) اگر شرك مى‌ورزيدى عملت حبط مى‌شد. سوره زمر، آيه 65.

______________________________________________________
‌صفحه‌ى 466
آثار كمال را نداشته باشد.
پس همانطور كه واجب است براى به كمال رساندن نفس، آثار كمال را كه همان اعمال صالح است بياوريم، و در آن تمرين و ممارست داشته، همواره با آن رياضت و جهاد با نفس كنيم، همچنين بعد از به كمال رسيدن نفس نيز بايد به آن آثار، مداومت داشته باشيم، تا دوباره نفس ما از كمال، رو به نقص نگذارد. پس ما دامى كه انسان وابسته به زندگى زمينى است چاره‌اى ندارد جز اينكه زحمت تكليف را تحمل نمايد و ما در بعضى از ابحاث گذشته كلامى در اين باره گذرانديم.
[اشاره به اينكه در دعوت دينى استثناء و تبعيض راه ندارد (وَ أَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ)]
" وَ أَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ" در مجمع البيان گفته:" عشيره انسان"، قرابت و خويشان او است و اگر خويشاوندان آدمى را عشيره خوانده‌اند، از اين باب است كه با آدمى معاشرت دارند و آدمى با آنان معاشرت مى‌كند «1».
و اگر بعد از نهى رسول خدا (ص) از شرك و انذارش، در جمله مورد بحث، عشيره اقربين، يعنى خويشاوندان نزديك‌تر را اختصاص به ذكر داد، براى افاده و اشاره به اين نكته است كه در دعوت دينى استثناء راه ندارد و اين دعوت، قوم و خويش نمى‌شناسد و فرقى ميان نزديكان و بيگانگان نمى‌گذارد و مداهنه و سهل‌انگارى در آن راه ندارد و چون سنن و قوانين بشرى نيست، كه تنها در بيگانگان و ضعفاء اجراء شود، بلكه در اين دعوت حتى خود رسول خدا (ص) نيز با امتش فرقى ندارد، تا چه رسد به اينكه ميان خويشاوندان پيغمبر با بيگانگان فرق بگذارد، بلكه همه را بندگان خدا و خدا را مولاى همه مى‌داند.
" وَ اخْفِضْ جَناحَكَ لِمَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ" يعنى به مؤمنين به خودت بپرداز و آنان را دور خود جمع كن و پر و بال رأفت و رحمت برايشان بگستران، آن چنان كه طيور جوجه‌هاى خود را زير بال مى‌گيرند، و اين تعبير استعاره به كنايه است كه نظيرش در آيه" وَ اخْفِضْ جَناحَكَ لِلْمُؤْمِنِينَ" «2» گذشت.
و مراد از پيروى در اينجا اطاعت است، به شهادت آيه بعدى كه مى‌فرمايد:" فَإِنْ عَصَوْكَ فَقُلْ إِنِّي بَرِي‌ءٌ مِمَّا تَعْمَلُونَ" «3».
_______________
(1) مجمع البيان، ج 7، ص 206.
(2) سوره حجر، آيه 88.
(3) پس اگر نافرمانيت كردند بگو: من از آنچه مى‌كنيد بيزارم.

______________________________________________________
‌صفحه‌ى 467
پس خلاصه معناى دو آيه اين است: اگر به تو ايمان آوردند و پيرويت كردند، آنان را دور خود جمع كن و پر و بال رأفت برايشان بگستران و به تربيتشان بپرداز و اگر نافرمانيت كردند از عملشان بيزارى جوى.
" وَ تَوَكَّلْ عَلَى الْعَزِيزِ الرَّحِيمِ" يعنى از امر اطاعت و نافرمانيشان هيچ چيز به دست تو نيست و تو به غير از آنچه كه ما تكليف كرديم وظيفه‌اى ندارى، غير از تكليف هر چه هست به دست خداست كه او عزيز و مقتدر است، و به زودى نافرمانان را عذاب، و مؤمنين پيروت را رحمت مى‌دهد.
و اگر در اين مقام دو اسم" عزيز" و" رحيم" را اختصاص به ذكر داد، بدين جهت بود كه ذهن شنونده را به داستانهاى قبل، كه يكى پس از ديگرى با اين دو اسم ختم شد توجه دهد.
پس اين تعبير در معناى اين است كه بفرمايد: تو در كار پيروان و نافرمانان هر دو طبقه به خدا توكل كن، كه او عزيز و رحيم است، همان عزيز و رحيمى كه با قوم نوح و هود و صالح و ابراهيم و لوط و شعيب و قوم فرعون، آن رفتارها را كرد كه شنيدى و ما داستانهايشان را برايت گفتيم، پس سنت ما همواره اين بوده كه به عزت خود نافرمانان را بگيريم و به رحمت خود مؤمنين را نجات دهيم.
" الَّذِي يَراكَ حِينَ تَقُومُ وَ تَقَلُّبَكَ فِي السَّاجِدِينَ" ظاهر اين دو آيه- بطورى كه به ذهن مى‌رسد- اين است كه مراد از" ساجدين" ساجدان در نماز باشد، كه يكى از ايشان خود رسول خدا (ص) است و اين قهرا با نماز جماعت آن جناب منطبق مى‌گردد و به قرينه مقابله، مراد از قيام هم قيام در نماز است.
در نتيجه معناى آن چنين مى‌شود:" آن خدايى كه- و يا آن عزيز و رحيمى كه- تو را در دو حال قيام و سجده مى‌بيند، كه با ساير ساجدان پايين و بالا مى‌شوى و با ايشان نماز مى‌خوانى".
در معناى اين آيه رواياتى از دو طرق شيعه و سنى نيز وارد شده، كه- ان شاء اللَّه- در بحث روايتى آينده، آن روايات را از نظرتان مى‌گذرانيم.
" إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ" اين جمله بيان و علت جمله" وَ تَوَكَّلْ عَلَى الْعَزِيزِ الرَّحِيمِ" است و آيات شريفه به طورى كه معنايش گذشت، در مقام آنست كه خاطر رسول خدا (ص) را

______________________________________________________
‌صفحه‌ى 468
تسليت داده و نيز مؤمنين را به نجات، بشارت دهد و كفار را به عذاب تهديد كند.
" هَلْ أُنَبِّئُكُمْ عَلى‌ مَنْ تَنَزَّلُ الشَّياطِينُ ... كاذِبُونَ" اين آيه معرفى مى‌كند كه شيطانها بر چه كسى نازل مى‌شوند، و صفات خاصه آن كس را بيان مى‌كند، تا بدانند كه رسول خدا (ص) از آن كسان نبوده و قرآن هم از القائات شيطانها نيست و خطاب در آيه متوجه مشركين است.
پس اينكه فرمود:" آيا شما را خبر دهم كه شيطانها بر چه كسى نازل مى‌شوند؟" در معناى اين است كه بفرمايد:" آيا به شما معرفى كنيم كسانى را كه شيطانهاى جنى اخبار را برايشان مى‌برند؟".
[توضيح اينكه شياطين بر هر افاك اثيم نازل مى‌شوند]
صاحب مجمع البيان در ذيل جمله" تَنَزَّلُ عَلى‌ كُلِّ أَفَّاكٍ أَثِيمٍ" گفته:" أفاك" به معناى كذاب است و اصل كلمه إفك به معناى قلب، و زير و رو كردن است و أفاك (كه صيغه مبالغه آن است) به معناى كسى است كه بسيار قلب مى‌كند و اخبار را از طرف راستش به طرف دروغ بر مى‌گرداند. و كلمه" اثيم" به معناى كننده كار زشت است، وقتى مى‌گويند:" أثم- ياثم- إثما" كه فاعل عمل زشتى را مرتكب شده باشد و كلمه" تاثم" به معناى ترك اثم است «1» (كه در فارسى هم مى‌گوييم" فلانى فلان عمل را زشت شمرد" يعنى از ارتكاب آن خوددارى كرد. مترجم).
و اما اينكه فرمود: شيطانها بر هر افاكى اثيم نازل مى‌شوند، جهتش اين است كه شيطانها هيچ كارى جز جلوه دادن باطل به صورت حق و زينت دادن عمل زشت، كارى ندارند و معلوم است كه جز بر افاك اثيم، هم نازل نمى‌شوند.
و در جمله" يُلْقُونَ السَّمْعَ وَ أَكْثَرُهُمْ كاذِبُونَ" ظاهر چنين مى‌نمايد كه دو ضمير جمع در" يلقون" و در" اكثرهم" هر دو به شياطين بر مى‌گردد و سمع مصدر است، ولى به معناى مسموع است و مراد از آن مسموع، اخبار آسمانى است كه شيطانها و لو به طور ناقص مى‌شنيدند، چون شهاب ثاقب، آنها را مى‌راندند و نمى‌گذاشتند اخبار آسمانى را به طور كامل گوش دهند و آنچه استراق سمع مى‌كردند و مى‌شنيدند ناقص و غير تمام بود و به همين جهت دروغهاى بسيارى با آن مخلوط مى‌شد.
و اينكه فرمود:" وَ أَكْثَرُهُمْ كاذِبُونَ" معنايش اين است كه بيشتر شيطانها دروغگويند و اصلا از راست خبر نمى‌دهند، اين در صورتى است كه مراد از اكثر را اكثر افراد بگيريم و
_______________
(1) مجمع البيان، ج 7، ص 207.

______________________________________________________
‌صفحه‌ى 469
ممكن هم هست مراد از آن كثرت از حيث تنزل باشد، كه در اين صورت معنايش اين مى‌شود كه اكثر اخبار شيطانها دروغ است.
و خلاصه حجتى كه آيات سه‌گانه اقامه كرده اين است كه: شيطانها از آنجا كه جبلت و طبيعتشان شرارت است، نازل نمى‌شوند مگر بر هر كسى كه كذاب و فاجر باشد و خودشان هم بيشتر در آنچه خبر مى‌آورند كاذبند.
و بر عكس، رسول خدا (ص) نه افاك است و نه اثيم و نه آنچه به او وحى مى‌شود دروغ است و نه پراكنده، پس او از آن كسان نيست كه شيطانها بر آنان نازل مى‌شوند و نه آن كسى كه بر او نازل مى‌شود شيطان است و نه آن قرآنى كه بر او نازل مى‌شود از القاء شيطانها است.
[جواب به تهمت ديگرى كه مشركان بر پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم) مى‌زدند و او را شاعر و كلام وحى را شعر مى‌خواندند]
" وَ الشُّعَراءُ يَتَّبِعُهُمُ الْغاوُونَ ... يَفْعَلُونَ" اين آيه پاسخ از تهمتى است كه مشركين به رسول خدا (ص) مى‌زدند و او را شاعر مى‌خواندند و اين جواب از تهمت دوم ايشانست و اولى آن، اين بود كه مى‌گفتند او شيطانى دارد كه قرآن را به وى وحى مى‌كند.
و اين دو تهمت از تهمت‌هايى بود كه در مكه و قبل از هجرت همواره آنها را تكرار مى‌كردند و به اين وسيله مردم را از دعوت حقه او دور مى‌كردند و همين خود مؤيدى است براى اينكه بگوييم: اين آيات در مكه نازل شده، بر خلاف كسانى كه گفته‌اند: در مدينه نازل شده است.
علاوه بر اين، اين آيات مشتمل است بر آيه‌اى كه سوره با آن ختم مى‌شود و آن آيه" وَ سَيَعْلَمُ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَيَّ مُنْقَلَبٍ يَنْقَلِبُونَ" است و معنا ندارد سوره‌اى كه از قديم‌ترين سوره‌هاى مكى است هم چنان ناتمام بماند و سالها بگذرد، بعد در مدينه تكميل شود. و اما اينكه در آيات مورد بحث، شعراى با ايمان را از مذمت شعرا مستثنا دانسته، هيچ دلالتى ندارد بر اينكه اين شعراى با ايمان، مؤمنين بعد از هجرتند.
به هر حال كلمه" غاوون" جمع اسم فاعل است و مفرد آن غاوى و مصدرش غى است و غى معنايى دارد كه خلاف معناى رشد است و رشد به معناى اصابه به واقع است و رشيد كسى را گويند كه اهتمام نمى‌ورزد مگر به آنچه كه حق و واقع باشد و در نتيجه غوى كسى است كه راه باطل را برود و از راه حق منحرف باشد و اين غوايت از مختصات صناعت شعر است، كه اساسش بر تخيل و تصوير غير حق و غير واقع است به صورت حق و واقع. و به همين جهت كسى به شعر و شاعرى اهتمام مى‌ورزد كه غوى باشد و با تزيينات خيالى و

______________________________________________________
‌صفحه‌ى 470
تصويرهاى موهومى سرخوش بوده و از اينكه از حق به غير حق منحرف شوند و از رشد به سوى غوايت برگردند خوشحال شوند و از اين شعراء هم كسانى خوششان مى‌آيد و ايشان را پيروى مى‌كنند كه خود نيز غاوى و گمراه باشند و جمله" وَ الشُّعَراءُ يَتَّبِعُهُمُ الْغاوُونَ" همين معنا را مى‌رساند.
" أَ لَمْ تَرَ أَنَّهُمْ فِي كُلِّ وادٍ يَهِيمُونَ وَ أَنَّهُمْ يَقُولُونَ ما لا يَفْعَلُونَ"- كلمه" يهيمون" از" هام- يهيم- هيمانا" است و اين واژه به معناى آنست كه كسى پيش روى خود را بگيرد و برود، و مراد از هيمان كفار در هر وادى، افسار گسيختگى آنان در سخن گفتن است، مى‌خواهد بفرمايد: اينها بند و بارى در حرف زدن ندارند، حد و مرزى در آن نمى‌شناسند، چه بسا كه باطل و مذموم را مدح كنند، عينا همانطورى كه حق و محمود را بايد ستايش كرد و بر عكس چه بسا زيبا و جميل را آن چنان مذمت مى‌كنند كه يك امر قبيح و زشت بايد مذمت شود و چه بسا مردم را به سوى باطل دعوت نموده و از حق بر مى‌گردانند و اين روش خود انحراف از راه فطرت انسانى است، كه اساسش بر رشد است و رشد هم داعى به سوى حق است و نيز اينكه چيزهايى مى‌گويند كه خود عمل نمى‌كنند، عدول از راه فطرت است.
خلاصه حجتى كه در اين آيات سه‌گانه اقامه شده، اين است كه رسول خدا (ص) شاعر نيست، براى اينكه شاعر كسى است كه گمرهان او را پيروى مى‌كنند، چون صناعت شعر اساسش بر غوايت و خلاف رشد است، ليكن مى‌بينيد كه آن افرادى كه اين رسول را پيروى مى‌كنند، به منظور رشد و رسيدن به واقع و به طلب حق پيروى مى‌كنند، چون مى‌بينند كه دعوت او و كلامى كه به نام قرآن نزد او است، مشتمل است بر دعوت بر حق و رشد، نه باطل و غى.
" إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ ذَكَرُوا اللَّهَ كَثِيراً ..."
اين استثناء، استثناى عده‌اى از شعرا است كه فرمود: پايه كارشان غوايت و گمراهى است و آن عده عبارتند از شعرايى كه ايمان دارند، چون ايمان و عمل صالح آدمى را طبعا از ترك حق و پيروى باطل، جلوگيرى مى‌كند و اينكه فرموده: خدا را بسيار ذكر مى‌كنند، براى اينست كه ذكر كثير خدا، آدمى را همواره به ياد خدا مى‌اندازد و او را به سوى حق، آن حقى كه مايه رضايت اوست مى‌برد و از باطل كه او دوست نمى‌دارد بندگان به آن مشغول باشند بر مى‌گرداند، در نتيجه چنين كسان دچار آن گمراهى‌ها نمى‌شوند، كه آن دسته ديگر دچارش مى‌باشند.
با اين بيان روشن مى‌شود كه چرا جمله استثناء را مقيد به ايمان و عمل صالح كرده،

______________________________________________________
‌صفحه‌ى 471
سپس جمله" وَ ذَكَرُوا اللَّهَ كَثِيراً" را بر آن عطف نمود.
" وَ انْتَصَرُوا مِنْ بَعْدِ ما ظُلِمُوا"- كلمه" انتصار" به معناى انتقام است، بعضى «1» از مفسرين گفته‌اند: مراد از شعرايى كه بعد از مظلوميت انتقام مى‌گيرند، آن شعرايى مى‌باشند كه با اشعار خود، اشعارى را كه مشركين سروده‌اند و در آن رسول خدا (ص) را هجو كرده يا در دين او طعن زده و از اسلام و مسلمين بدگويى كرده‌اند، پاسخ داده‌اند و رد كرده‌اند، و اين تفسير خوبى است كه مقام آيه آن را تاييد مى‌كند.
" وَ سَيَعْلَمُ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَيَّ مُنْقَلَبٍ يَنْقَلِبُونَ"- كلمه" منقلب" اسم مكان و يا مصدر ميمى از انقلاب است و معناى جمله اين است كه كسانى كه ستم كرده‌اند- بطورى كه از سياق بر مى‌آيد مراد مشركين هستند- به زودى خواهند فهميد كه به چه بازگشتگاهى بر مى‌گردند و آن بازگشتگاه همان آتش است و يا اين است كه به زودى خواهند فهميد كه به چه نحو برمى‌گردند.
در اين جمله مشركين را تهديد مى‌كند و در عين حال در اين جمله كه آخرين آيه سوره است به مضمون اول سوره بازگشت شده، چون در اول سوره فرمود:" فَقَدْ كَذَّبُوا فَسَيَأْتِيهِمْ أَنْبؤُا ما كانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ".
بحث روايتى [روايات متعدد در باره آنچه كه پيامبر گرامى (صلّى الله عليه وآله وسلّم) بعد از نزول آيه:" وَ أَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ" انجام داد]
در كافى به سند خود از حجال از شخصى كه نامش را برده از يكى از دو امام باقر و صادق (ع) روايت كرده كه گفت: از كلام خداى تعالى پرسيدم كه مى‌فرمايد:
" بِلِسانٍ عَرَبِيٍّ مُبِينٍ" فرمود: زبان عرب مى‌تواند مدلول ساير زبانها را روشن سازد، ولى ساير زبانها مداليل زبان عرب را روشن نمى‌كند «2».
و در تفسير قمى در ذيل آيه" وَ لَوْ نَزَّلْناهُ عَلى‌ بَعْضِ الْأَعْجَمِينَ ..." از امام صادق (ع) روايت كرده كه فرمود: يعنى اگر ما قرآن را بر عجم- غير عرب- نازل مى‌كرديم عرب به آن ايمان نمى‌آورد ولى بر عرب نازل كرديم و عجم‌ها به او ايمان آوردند و اين خود فضيلتى است براى عجم «3».
_______________
(1) روح المعانى، ج 19، ص 147.
(2) كافى، ج 2، ص 632، ح 20.
(3) تفسير قمى، ج 2، ص 124.

______________________________________________________
‌صفحه‌ى 472
و در كافى به سند خود از على بن عيسى بن قماط از عمويش از امام صادق (ع) روايت كرده كه فرموده: رسول خدا (ص) در خواب بنى اميه را ديد، كه بعد از رحلت آن جناب بر فراز منبرش بالا رفته، مردم را از راه راست به سوى عقب بر مى‌گردانند و چون از خواب برخاست اندوهناك و محزون شد.
پس جبرئيل بر او نازل شد و عرضه داشت: يا رسول اللَّه چرا اندوهناكت مى‌بينم؟
فرمود: اى جبرئيل سبب اين است كه من ديشب بنى اميه را در خواب ديدم كه بر منبرم بالا رفته‌اند، و بعد از من مردم را گمراه نموده به قهقرا برمى‌گردانند، جبرئيل گفت: به آن خدايى سوگند كه تو را به حق به نبوت مبعوث فرموده، هيچگونه اطلاعى از اين جريان ندارم، پس به سوى آسمان صعود نموده، چيزى نگذشت كه دوباره بر آن جناب نازل شد و آياتى از قرآن آورد كه مايه تسليت خاطر آن حضرت بود و آن آيه" أَ فَرَأَيْتَ إِنْ مَتَّعْناهُمْ سِنِينَ ثُمَّ جاءَهُمْ ما كانُوا يُوعَدُونَ ما أَغْنى‌ عَنْهُمْ ما كانُوا يُمَتَّعُونَ" و نيز اين آيات را آورد:" إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ وَ ما أَدْراكَ ما لَيْلَةُ الْقَدْرِ لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ" كه در آن خداى تعالى شب قدر را براى رسولش بهتر از هزار ماه سلطنت بنى اميه قرار داد «1».
و در الدر المنثور است كه ابن ابى حاتم از ابى جهضم روايت كرده كه گفت: رسول خدا (ص) را ديدند كه گويا متحير به نظر مى‌رسيد، پرسيدند چرا چنين متحيرى؟ فرمود: چرا نباشم؟ در خواب ديدم كه دشمنم بعد از من سرپرست امتم مى‌شود، پس آيه" أَ فَرَأَيْتَ إِنْ مَتَّعْناهُمْ سِنِينَ ثُمَّ جاءَهُمْ ما كانُوا يُوعَدُونَ ما أَغْنى‌ عَنْهُمْ ما كانُوا يُمَتَّعُونَ" نازل شد، رسول خدا (ص) خوشحال گرديد «2».
مؤلف: در عبارت (عربى) حديث، كلام رسول خدا (ص) در پاسخ سؤال كنندگان چنين آمده:" و لم و رايت- يعنى چرا با اينكه ديدم" و تقدير آن اين است كه:" چرا اندوهناك و متحير نباشم با اينكه در خواب چنين و چنان ديدم".
و در همان كتابست كه احمد، عبد بن حميد، بخارى، مسلم، ترمذى، ابن جرير، ابن منذر، ابن ابى حاتم، ابن مردويه و بيهقى در شعب الايمان و نيز در كتاب ديگرش دلائل، از ابو هريره روايت كرده‌اند كه گفت: وقتى آيه" وَ أَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ" نازل شد، رسول خدا (ص) قريش را دعوت نمود و در دعوتش فرقى ميان دورتر و نزديكتر نگذاشت، پس از آن فرمود: اى گروه قريش! خود را از آتش نجات دهيد، كه من مالك نفع و
_______________
(1) كافى، ج 8، ص 222، ح 280.
(2) الدر المنثور، ج 5، ص 95.

______________________________________________________
‌صفحه‌ى 473
ضررى براى شما نيستم، اى گروهى كه از دودمان كعب بن لوى هستيد! خود را از آتش نجات دهيد، كه من مالك نفع و ضررى براى شما نيستم، اى گروهى كه از دودمان قصى هستيد! خود را از آتش نجات دهيد، كه من مالك نفع و ضررى براى شما نيستم، اى گروهى كه از دودمان عبد منافيد! خود را از آتش نجات دهيد كه من مالك نفع و ضررى براى شما نيستم، اى گروهى كه از دودمان عبد المطلب هستيد! خود را از آتش نجات دهيد، كه من مالك نفع و ضررى براى شما نيستم، اى فاطمه، اى دختر محمد! تو نيز خود را از آتش نجات ده، كه من مالك نفع و ضررى برايت نيستم و بدانيد كه شما ارحام منيد و من به زودى صله‌اى مناسب آن خواهم كرد «1».
و نيز در همان كتاب است كه عبد بن حميد و ابن مردويه، از ابن عباس روايت كردند كه گفت: وقتى آيه" وَ أَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ" نازل شد، رسول خدا (ص) قبيله قبيله ايشان را دعوت كرد «2».
باز در همان كتاب آمده كه سعيد بن منصور، بخارى، ابن مردويه، ابن جرير، ابن منذر و ابن ابى حاتم، از ابن عباس روايت كرده‌اند كه گفت: وقتى آيه" و انذر عشيرتك الأقربين و رهطك منهم المخلصين" نازل شد، رسول خدا (ص) از خانه بيرون آمد و بالاى صفا رفت، ندا در داد كه: يا صباحاه، مردم گفتند: اين كيست كه صدا مى‌زند؟ يكى گفت: اين محمد است، پس دور او جمع شدند و اگر هم كسى نتوانست خودش حاضر شود شخصى را فرستاد تا ببيند آن جناب چه مى‌گويد و قضيه از چه قرار است.
ابو لهب و همه قريش نيز آمدند، رسول خدا (ص) فرمود: به من بگوييد ببينيم اگر من به شما زنهار دهم كه اينك در وادى (پشت شهر مكه) لشكرى در كمين است كه بر شما شبيخون بزند تصديقم مى‌كنيد؟ گفتند: بله، ما در مدتى كه تو را تجربه كرده و آزموديم غير از راستى از تو نديديم، فرمود: اينك شما را زنهار مى‌دهم كه در آينده‌تان عذابى شديد داريد، ابو لهب گفت:" تبا لك- مرگ بر تو" آيا به اين منظور ما را جمع كردى؟ و در اين جريان بود كه آيه" تَبَّتْ يَدا أَبِي لَهَبٍ وَ تَبَّ" نازل شد «3».
و باز در آن كتاب آمده كه طبرانى و ابن مردويه، از ابى امامه، روايت كرده كه گفت: وقتى آيه" وَ أَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ" نازل شد، رسول خدا (ص) بنى هاشم را جمع كرده، بر در خانه نشانيد و دستور داد تا زنان و اهل خانه در خانه جمع‌
_______________
(1) الدر المنثور، ج 5، ص 95.
(2 و 3) الدر المنثور، ج 5، ص 96.

______________________________________________________
‌صفحه‌ى 474
شوند، آن گاه بر ايشان وارد شد و فرمود: اى بنى هاشم خود را از آتش بخريد و در آزادى خود بكوشيد و آن را از خدا بخريد و در بهايش، خود را در اختيار او بگذاريد زيرا كه من نزد خدا مالك چيزى براى شما نيستم.
آن گاه رو به اهل بيت خود كرد و فرمود اى عايشه دختر ابو بكر و اى حفصه دختر عمر و اى ام سلمه و اى فاطمه دختر محمد و اى ام زبير عمه رسول خدا! خود را از خدا بخريد و در آزادى خود بكوشيد، كه من نزد خدا مالك چيزى براى شما نيستم و كارى نمى‌توانم برايتان بكنم ... «1».
مؤلف: و در معناى اين روايات چند روايت ديگر نيز هست كه در بعضى از آنها آمده كه آن جناب دودمان عبد مناف را مخاطب قرار داد، تا هم شامل بنى اميه شود و هم بنى هاشم.
اما سه روايت اول با آيه شريفه انطباق ندارد، براى اينكه در روايت‌هاى سه‌گانه كه آن جناب عموم قريش را دعوت كرد و انذار فرمود، در حالى كه آيه شريفه دستور داده بود عشيره نزديك‌تر خود را انذار كند، كه يا مراد از آن بنى عبد مناف است، يا بنى هاشم و از اين سه روايت، دومى از آيه بعيدتر است، براى اينكه در آن آمده: آن جناب مردم را قبيله قبيله دعوت نمود.
علاوه بر اين، ما در ذيل آيه گفتيم كه معنايش اين است كه خويشاوندى شما با رسول خدا (ص) به دردتان نمى‌خورد و در درگاه خدا اثرى برايتان ندارد، در روايات نيز اشاره‌اى به اين معنا شده و فرموده: من نزد خدا كارى نمى‌توانم برايتان بكنم، و اين معنا كه از آيه استفاده مى‌شود با دعوت همه قبائل در آن روز نمى‌سازد.
و اما روايت چهارم، آن نيز مورد اشكال است، براى اينكه آيه" وَ أَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ" آيه‌اى است مكى و در سوره‌اى مكى، و احدى نگفته كه اين آيه و اين سوره در مدينه نازل شده است و با اين حال ديگر وجود همسرى به نام عايشه و حفصه و ام سلمه چه معنا دارد؟ با اينكه آن جناب در مدينه با اين چند تن ازدواج كرد.
بنا بر اين، از بين روايات، آن روايتى كه مى‌شود به آن اعتماد كرد روايتى است كه مى‌فرمايد: رسول خدا (ص) در روز نزول آيه تنها بنى هاشم و يا بنى عبد المطلب را به انذار اختصاص داد. و از حرفهاى عجيبى كه در اين باب زده‌اند سخن آلوسى‌
_______________
(1) الدر المنثور، ج 5، ص 96.

______________________________________________________
‌صفحه‌ى 475
است، كه بعد از نقل همه روايات گفته: اگر بگوييم همه اين روايات صحيح است، راه جمع ميان آنها اين است كه بگوييم انذار در چند دفعه صورت گرفته است «1».
[پيمان برادرى و يارى بستن على (عليه السلام) با رسول اللَّه (صلّى الله عليه وآله وسلّم) بعد از انذار عشيره اقربين‌]
و در مجمع البيان از تفسير ثعلبى به سند خود از براء بن عازب، نقل كرده كه گفت:
وقتى اين آيه نازل شد رسول خدا (ص) بنى عبد المطلب را كه در آن روز چهل نفر بودند دعوت كرد، و اين چهل نفر كسانى بودند كه هر يك نفرشان به تنهايى، يك تغار مى‌خورد و يك قدح بزرگ مى‌نوشيد، رسول خدا (ص) به على (ع) دستور داد يك پاى گوسفندى را پخته از آن خورش تهيه كند، آن گاه فرمود:
نزديك شويد و به نام خدا بخوريد، جمعيت ده نفر ده نفر نزديك شدند و همگى به طور كامل سير شدند، سپس دستور داد ظرفى شير آورد، خودش يك جرعه از آن نوشيد، و به ايشان فرمود:
بنوشيد به نام خدا، پس همگى از آن نوشيدند، تا سيراب شدند، پس ابو لهب بدون مقدمه رو به جمعيت كرده گفت: اين كه ديديد، سحرى بود كه اين مرد با شما كرد، رسول خدا (ص) آن روز چيزى نفرمود و حرفى نزد.
فرداى آن روز به همين منوال طعامى تهيه كرد، و ايشان را دعوت فرمود و پس از صرف غذا انذارشان كرد و فرمود: اى بنى عبد المطلب! من خودم از ناحيه خداى عز و جل به عنوان نذير به سوى شما فرستاده شده‌ام، اسلام بياوريد و مرا اطاعت كنيد، تا هدايت شويد.
آن گاه فرمود: هر كس با من برادرى كند و مرا يارى دهد، ولى و وصيم بعد از من و جانشينم در اهلم خواهد بود و قرض مرا مى‌دهد، مردم سكوت كردند و آن جناب سه بار سخن خود را تكرار كرد و در هر سه نوبت احدى سخن نگفت به جز على (ع) كه در هر نوبت برخاست و گفت: من حاضرم و رسول خدا (ص) بعد از بار سوم به آن جناب فرمود: تويى، پس مردم برخاستند تا بروند، به ابو طالب گفتند: از حالا بايد فرزندت را اطاعت كنى، چون او وى را امير بر تو كرد «2».
مرحوم طبرسى مى‌گويد: اين قصه از ابى رافع نيز نقل شده و در نقل او آمده كه آن جناب بنى عبد المطلب را در شعب- دره- جمع كرد و برايشان يك ران گوسفند پخت، همه از آن خوردند تا سير شدند و نيز قدحى آب به همه آنان نوشانيد و همه سيراب شدند، آن گاه فرمود:
خداى تعالى مرا مامور فرموده تا عشيره خود و خويشاوندانم را انذار كنم و خداوند هيچ پيغمبرى را مبعوث نفرمود، مگر آنكه برادر و وزير و وارث و وصى و خليفه‌اى در اهلش قرار داد، حال‌
_______________
(1) روح المعانى، ج 19، ص 135.
(2) تفسير نور الثقلين، ج 4، ص 67 به نقل از مجمع البيان، ج 7، ص 206.

______________________________________________________
‌صفحه‌ى 476
كداميك از شما برمى‌خيزد و با من بر اين معنا بيعت مى‌كند، كه برادرم و وارثم و وزيرم و وصيم باشد؟ و از من به منزله هارون باشد از موسى؟ على (ع) برخاست و عرضه داشت:" من". فرمود: نزديك من آى، پس دهان او را باز كرده از آب دهان خود در دهانش ريخت و نيز بين دو شانه او و دو پستانش را با آب دهان خود تر كرد، ابو لهب گفت: آه كه چه جايزه بدى به پسر عمت دادى، كه دعوتت را پذيرفت، دهانش و رويش را پر از تف و آب دهان خود كردى، فرمود: پر از علم و حكمتش كردم «1».
مؤلف: سيوطى هم در الدر المنثور حديثى در معناى حديث براء بن عازب از ابن اسحاق و ابن جرير و ابن ابى حاتم و ابن مردويه و ابى نعيم و بيهقى (در كتاب دلائل) به سندهايى از على (رضى اللَّه عنه) روايت كرده‌اند، كه در آن آمده: رسول خدا (ص) فرمود: اى بنى عبد المطلب به خدا سوگند، من احدى را در عرب سراغ ندارم كه براى قوم خود چيزى آورده باشد، بهتر از آنچه من براى قومم آورده‌ام، چون من خير دنيا و آخرت را برايتان آورده‌ام و خداى تعالى مرا دستور داده شما را به سويش دعوت كنم، حال كداميك از شما است كه مرا بر اين ماموريتم يارى كند؟ من كه در آن روز از همه كوچكتر بودم گفتم: او منم، پس حضار برخاستند، و خنده‌كنان بيرون شدند «2».
و در علل الشرائع به سند خود از عبد اللَّه بن حارث بن نوفل، از على بن ابى طالب (ع) روايت كرده كه فرمود: وقتى آيه" وَ أَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ" يعنى:" رهطك المخلصين- خويشاوندان خالصت" نازل شد، رسول خدا (ص) فرزندان عبد المطلب را كه در آن موقع چهل و يا يك نفر بيشتر و يا كمتر بودند، دعوت نموده، فرمود:
كداميك از شما برادر و وارث و وزير و وصى بعد از من و خليفه من، در بين شما مى‌شود؟ و اين سخن را به يك يك آنان فرمود و همه پيشنهادش را رد كردند، تا روى سخن به من نمود، من عرضه داشتم: يا رسول اللَّه من حاضرم.
در اين هنگام رو به دودمان عبد المطلب كرد و فرمود: اى بنى عبد المطلب! اين وارث و وزير و خليفه من در شما است بعد از من، پس مردم به يكديگر نيشخند زده برخاستند و به ابو طالب گفتند: تو را دستور مى‌دهد كه زير فرمان اين پسر بچه روى و او را اطاعت كنى «3».
مؤلف: ممكن است از اينكه در اين روايت فرمود:" رهطك المخلصين" استفاده كرد
_______________
(1) مجمع البيان، ج 7، ص 206.
(2) الدر المنثور، ج 5، ص 97.
(3) علل الشرائع، ج 1، ص 170، ح 2.

______________________________________________________
‌صفحه‌ى 477
كه در آن رواياتى كه آيه را به صورت" وَ أَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ و رهطك منهم المخلصين" قرائت كرده‌اند و آن را به اهل بيت و نيز به ابى بن كعب نسبت داده‌اند منظور تفسير آيه بوده، يعنى جمله" و رهطك منهم المخلصين" توضيح عشيره اقربين و تفسير آن است، نه اينكه آيه به اين صورت نازل شده و نيمى از آن در قرآنها ساقط شده باشد.
و در مجمع در ذيل جمله" وَ تَقَلُّبَكَ فِي السَّاجِدِينَ" گفته: بعضى‌ها گفته‌اند:
معناى آن اين است كه خدا تو را مى‌ديد كه از صلب پيغمبرى ساجد، به صلب پيغمبرى ديگر منتقل مى‌شدى، تا آنكه تو را در حالى كه خودت نيز پيغمبرى بيرونت كرد. و اين معنا را از ابن عباس نقل كرده‌اند، و ناقل از ابن عباس، عطاء و عكرمه است، از امام ابى جعفر و امام ابى عبد اللَّه (ع) نيز روايت شده كه فرمودند: يعنى او را كه از صلب اين پيغمبر به صلب آن پيغمبر منتقل مى‌شد مى‌ديد، تا آنكه او را از زمان آدم تا زمان پدرش از صلب پدرش از راه نكاح نه زنا بيرون آورد «1».
مؤلف: اين روايت را غير طبرسى ساير روات شيعه نيز نقل كرده‌اند و از غير شيعه سيوطى هم در الدر المنثور از ابن ابى حاتم و ابن مردويه و ابى نعيم، و غير ايشان از ابن عباس، و غير او روايت كرده است «2».
باز در مجمع البيان است كه جابر از ابى جعفر (ع) روايت كرده كه فرمود:
رسول خدا (ص) فرمود: قبل از من از ركوع و سجود برنخيزيد و به ركوع و سجود نرويد، زيرا من همانطور كه پيش روى خود را مى‌بينم، عقب سرم را نيز مى‌بينم، آن گاه اين آيه را تلاوت كرد «3».
مؤلف: در عبارت روايت آمده كه قبل از من بلند نشويد و پايين نشويد و منظورش همان سر به سجده نهادن و از سجده برخاستن است، كه گفتيم. و اين روايت را الدر المنثور هم از ابن عباس و غير او نقل كرده است «4».
[رواياتى در باره شعر و شعراء و نزول آيه:" وَ الشُّعَراءُ يَتَّبِعُهُمُ الْغاوُونَ ..."]
و در الدر المنثور است كه ابن ابى شيبه و احمد، از ابى سعيد روايت كرده‌اند كه گفت: در حالى كه ما داشتيم با رسول خدا (ص) مى‌رفتيم، شاعرى پيدا شد و شروع كرد به سرودن اشعار، رسول خدا (ص) فرمود: اگر جوف‌
_______________
(1) مجمع البيان، ج 7، ص 207.
(2) الدر المنثور، ج 5، ص 98.
(3) مجمع البيان، ج 7، ص 207.
(4) الدر المنثور، ج 5، ص 100- 99.

______________________________________________________
‌صفحه‌ى 478
يكى از شما پر از چرك شود بهتر از آن است كه پر از شعر گردد «1».
مؤلف: اين روايت از طرق شيعه نيز از امام صادق (ع) از رسول خدا (ص) روايت شده است «2».
و در تفسير قمى مى‌گويد: مردم را موعظه مى‌كنند و خود متعظ نمى‌شوند، نهى از منكر مى‌كنند و خود از آن دست بر نمى‌دارند، امر به معروف مى‌كنند و خود عمل نمى‌كنند، اينان همان كسانيند كه خداى عز و جل درباره‌شان فرمود:" أَ لَمْ تَرَ أَنَّهُمْ فِي كُلِّ وادٍ يَهِيمُونَ" يعنى در هر مذهب و راهى مى‌روند" وَ أَنَّهُمْ يَقُولُونَ ما لا يَفْعَلُونَ" و مى‌گويند چيزهايى را كه خود عمل نمى‌كنند و اينان همان كسانيند كه حق آل محمد (ص) را غصب كردند«3».
و در اعتقادات صدوق آمده كه شخصى از امام صادق (ع) از آيه" وَ الشُّعَراءُ يَتَّبِعُهُمُ الْغاوُونَ" سؤال كرد، حضرتش در پاسخ فرمود: منظور شعراى داستان‌سرا هستند «4».
مؤلف: داستان‌سرايان يكى از مصاديق اين گونه شعرايند و گر نه معناى جامع آيه همان بود كه ما در ذيل آيه گذرانديم.
و در الدر المنثور است كه ابن ابى شيبه، از ابن مسعود، از رسول خدا (ص) روايت كرده كه فرمود: بعضى از اشعار حكمت و پاره‌اى از بيانات، سحر است «5».
مؤلف: جمله اولى از ابن ابى شيبه، از بريده، و از ابن عباس از رسول خدا (ص) نقل شده، و نيز از ابن مردويه، از ابو هريره از رسول خدا (ص) به اين عبارت روايت شده كه فرمود: بعضى از اشعار، حكمت است و شعر پسنديده آن شعرى است كه در آن از حق يارى شود و چنين شعرى مشمول آيه نيست «6».
و در مجمع البيان از زهرى روايت كرده كه گفت: عبد الرحمن پسر كعب بن مالك برايم حديث كرد، كه پدرش كعب بن مالك از رسول خدا (ص) پرسيد:
درباره شعراء چه مى‌فرمايى؟ فرمود: مؤمن تنها با شمشير جهاد نمى‌كند، زبان او نيز شمشير
_______________
(1) الدر المنثور، ج 5، ص 100- 99.
(2) وسائل، ج 5، ص 83، ح 3.
(3) تفسير قمى، ج 2، ص 125.
(4) اعتقادات صدوق، ص 105.
(5) الدر المنثور، ج 5، ص 101- 100.
(6) الدر المنثور، ج 5، ص 100.

______________________________________________________
‌صفحه‌ى 479
است، به آن خدايى كه جانم به دست اوست، مطمئنا بدانيد كه شما با اشعار خود جهادى مى‌كنيد، كه گويا با تير بدنهايشان را خون‌آلود كرده باشيد.
آن گاه مرحوم طبرسى اضافه مى‌كند كه:" رسول خدا (ص) به حسان بن ثابت (شاعر مخصوص خود) فرمود:" اهجهم" و يا فرمود:" هاجهم و روح القدس معك" كه معنايش- چه آن باشد و چه اين اين است كه كفار را هجو كن، كه روح القدس با توست و تو را مدد مى‌كند «1» و اين روايت را بخارى و مسلم «2» در دو صحيح خود آورده‌اند.
و در الدر المنثور است كه ابن شيبه و عبد بن حميد و ابو داود، (در كتاب ناسخ خود) و ابن جرير و ابن منذر و ابن ابى حاتم و ابن مردويه، از ابى الحسن سالم براد (برده‌فروش)، روايت كرده كه گفت وقتى آيه" وَ الشُّعَراءُ ..." نازل شد، عبد اللَّه بن رواحه، و كعب بن مالك و حسان بن ثابت، با چشم گريان به خدمت رسول خدا (ص) وارد شده عرضه داشتند: يا رسول اللَّه (ص) خداى تعالى كه اين آيه را فرو فرستاده مى‌داند كه ما از شعراييم، آيا ما نيز هلاك شديم؟ دنبال اين سؤال اين جمله نازل شد:" إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ"، رسول خدا (ص) فرستاد نزد سؤال كنندگان و اين آيه را برايشان خواند «3».
مؤلف: اين روايت و روايات ديگرى كه به اين معنا رسيده بعضى را واداشته بگويند كه آيات پنج‌گانه آخر سوره در مدينه نازل شده، كه خواننده عزيز به اشكال وارده بر كلام آنان در تفسير آيات مذكور توجه فرمود.
و در كافى به سند خود از ابى عبيده از امام صادق (ع) روايت كرده كه فرمود: از سخت‌ترين وظايفى كه خداى تعالى بر خلق خود واجب فرموده، ذكر كثير خداست، آن گاه فرمود: منظورم از ذكر بسيار خدا" سبحان اللَّه و الحمد للَّه و لا اله الا اللَّه و اللَّه اكبر" نيست، هر چند كه اينها نيز ذكر خدا است، و ليكن ذكر خدا اين است كه انسان در هنگام برخورد به حرام خدا و حلال او، به ياد خدا بيفتد، اگر طاعت است بدان عمل كند و اگر معصيت است ترك گويد «4».
مؤلف: اين روايت تفسيرى را كه ما در ذيل آيه مذكور گذرانديم تاييد مى‌كند.
_______________
(1) مجمع البيان، ج 7، ص 208.
(2) صحيح مسلم، ج 15، ص 14.
(3) الدر المنثور، ج 5، ص 99.
(4) اصول كافى، ج 2، ص 80- 4.
أَمَّنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَأَنزَلَ لَکُم مِّنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَنبَتْنَا بِهِ حَدَائِقَ ذَاتَ بَهْجَةٍ مَّا کَانَ لَکُمْ أَن تُنبِتُوا شَجَرَهَا أَإِلَهٌ مَّعَ اللَّهِ بَلْ هُمْ قَوْمٌ یَعْدِلُونَ
60 - مراجعه شود به تفسیر سوره نمل ، آیه :59
أَمَّن جَعَلَ الْأَرْضَ قَرَارًا وَجَعَلَ خِلَالَهَا أَنْهَارًا وَجَعَلَ لَهَا رَوَاسِیَ وَجَعَلَ بَیْنَ الْبَحْرَیْنِ حَاجِزًا أَإِلَهٌ مَّعَ اللَّهِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لَا یَعْلَمُونَ
61 - مراجعه شود به تفسیر سوره نمل ، آیه :59
أَمَّن یُجِیبُ الْمُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَیَکْشِفُ السُّوءَ وَیَجْعَلُکُمْ خُلَفَاءَ الْأَرْضِ أَإِلَهٌ مَّعَ اللَّهِ قَلِیلًا مَّا تَذَکَّرُونَ
62 - مراجعه شود به تفسیر سوره نمل ، آیه :59
أَمَّن یَهْدِیکُمْ فِی ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَمَن یُرْسِلُ الرِّیَاحَ بُشْرًا بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِهِ أَإِلَهٌ مَّعَ اللَّهِ تَعَالَى اللَّهُ عَمَّا یُشْرِکُونَ
63 - مراجعه شود به تفسیر سوره نمل ، آیه :59

صفحه : 382
بزرگتر  کوچکتر  بدون ترجمه  انتخاب  فهرست  جستجو  صفحه بعد  صفحه قبل 
اگر این صفحه عملکرد مناسبی ندارد
از این لینک کمکی استفاده فرمایید . 
قرآن عثمان طه با کیفیت بالا صفحه 382
تصویر  انتخاب  فهرست  جستجو  صفحه بعد  صفحه قبل 
اگر این صفحه عملکرد مناسبی ندارد
از این لینک کمکی استفاده فرمایید . 

56 - مراجعه شود به تفسیر سوره نمل ، آیه :54

57 - مراجعه شود به تفسیر سوره نمل ، آیه :54

58 - مراجعه شود به تفسیر سوره نمل ، آیه :54

59 - ‌صفحه‌ى 445 ترجمه آيات‌ اين قرآن كتابى است كه از ناحيه پروردگار جهانيان نازل شده (192). و آن را روح الامين نازل كرده (193). به قلب تو تا از بيم دهندگان باشى (194). به زبان عربى واضح (195). و در كتابهاى گذشتگان نيز هست (196). آيا براى ايشان همين نشانه كافى نيست كه دانشوران بنى اسرائيل قرآن را مى‌شناسند؟ (197). اگر آن را به بعضى از عجم نازل كرده بوديم (198). و آن را براى ايشان مى‌خواند هرگز بدان ايمان نمى‌آوردند (199). اينچنين انكار را در دل تبهكاران راه مى‌دهيم (200). كه بدان ايمان نياورند تا عذاب الم‌انگيز را ببينند (201). و ناگهانى بر آنها در آيد و بى خبر باشند (202). و گويند آيا مهلتمان دهند؟ (203). پس چرا عذاب ما را بشتاب مى‌خواهند (204). مگر ندانى كه اگر سالها نعمتشان دهيم (205). آن گاه عذاب موعود به آنها رسد (206). نعمتى كه داشته‌اند كارى برايشان نمى‌سازد (207). هيچ دهكده‌اى را هلاك نكرديم مگر آنكه بيم‌رسان داشتند (208). تا متذكر شوند، و ما هرگز ستمگر نبوده‌ايم (209). قرآن را شياطين نازل نكرده‌اند (210). نه حق ايشان بود و نه مى‌توانستند نازل كنند (211). زيرا آنها از شنيدن وحى بركنارند (212). ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 446 با خداى يكتا خداى ديگر مخوان و گرنه جزو معذبين خواهى بود (213). و خويشان نزديكت را بترسان (214). براى مؤمنانى كه پيرويت كرده‌اند جنبه ملايمت گير (215). اگر نافرمانيت كردند بگو من از اعمالى كه مى‌كنيد بيزارم (216). و به خداى نيرومند و رحيم توكل كن (217). همان كسى كه وقتى قيام كنى تو را مى‌بيند (218). و همچنين حركت و گشتن تو را در ميان سجده‌كنان (مى‌بيند) (219). كه او شنوا و دانا است (220). آيا خبرتان دهم كه شيطانها به چه كسى نازل مى‌شوند؟ (221). بر همه دروغسازان گنه پيشه نازل مى‌شوند (222). مسموعات خويش را القا مى‌كنند و بيشترشان دروغگويانند (223). و شاعران را گمراهان پيروى مى‌كنند (224). مگر نمى‌بينى كه آنان در هر وادى سرگردانند (225). و چيزهايى مى‌گويند كه خود عمل نمى‌كنند (226). مگر آن كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته كرده‌اند و خدا را بسيار ياد كرده‌اند و از پس آن ستمهايى كه ديدند انتقام گرفته‌اند، زود باشد كسانى كه ستم كرده‌اند بدانند كه به كجا بازگشت مى‌كنند (227). بيان آيات‌ اين آيات به مطالبى اشاره مى‌كند كه به منزله نتيجه‌اى است كه از داستانهاى هفتگانه استخراج شود و هم توبيخ و تهديدى است براى كفار عصر رسول خدا (ص). و نيز در اين آيات از نبوت رسول خدا (ص) دفاع شده و احتجاج شده به اينكه نام او در كتابهاى آسمانى گذشتگان برده شده و علماى بنى اسرائيل از آن پيشگوييها اطلاع دارند و نيز از كتاب آسمانى آن جناب، يعنى قرآن كريم دفاع شده به اينكه: " اين كتاب از القائات شيطانها و اقاويل شعراء نيست. " وَ إِنَّهُ لَتَنْزِيلُ رَبِّ الْعالَمِينَ" ضمير در" انه" به قرآن بر مى‌گردد و از اين آيه به بعد به صدر سوره برگشت شده كه‌ ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 447 فرمود:" تِلْكَ آياتُ الْكِتابِ الْمُبِينِ" و داستان كفر آن اقوام را دنبال مى‌كند، هم چنان كه بعدا نيز مى‌فرمايد:" وَ ما يَأْتِيهِمْ مِنْ ذِكْرٍ مِنَ الرَّحْمنِ مُحْدَثٍ إِلَّا كانُوا عَنْهُ مُعْرِضِينَ فَقَدْ كَذَّبُوا". [معناى" انزال" و" تنزيل" و موارد استعمال آن دو در آيات قرآن كريم‌] كلمه" تنزيل" و كلمه" انزال" هر دو به يك معناست و آن فرود آوردن است، چيزى كه هست غالبا انزال را در مورد فرود آوردن به يك دفعه و تنزيل را در مورد فرود آوردن به تدريج، استعمال مى‌كنند و اصل نزول در اجسام به اين است كه جسمى از مكانى بلند به پايين آن مكان فرود آيد و در غير اجسام نيز به معنايى است كه مناسب با اين معنا باشد. و تنزيل خداى تعالى به اين است كه چيزى را كه نزدش مى‌باشد به موطن و عالم خلق و تقدير فرود آورد، چون همواره خود را در مقامى بلند دانسته و به اوصافى چون على و عظيم و كبير و متعال و رفيع الدرجات و قاهر فوق بندگان ستوده، در نتيجه وقتى او موجودى را ايجاد مى‌كند و به عالم خلق و تقدير در مى‌آورد و يا به عبارت ديگر از عالم غيب به عالم شهادت مى‌آورد، در حقيقت تنزيلى از ناحيه او محسوب مى‌شود. اين دو كلمه، يعنى تنزيل و انزال در كلام خداى تعالى به همين عنايت در اشيايى به كار رفته، مثلا درباره لباس فرموده:" يا بَنِي آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنا عَلَيْكُمْ لِباساً يُوارِي سَوْآتِكُمْ"«1» و در باره چارپايان فرموده:" وَ أَنْزَلَ لَكُمْ مِنَ الْأَنْعامِ ثَمانِيَةَ أَزْواجٍ" «2» و درباره آهن فرموده:" وَ أَنْزَلْنَا الْحَدِيدَ فِيهِ بَأْسٌ شَدِيدٌ" «3» و درباره مطلق خير فرموده:" ما يَوَدُّ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ وَ لَا الْمُشْرِكِينَ أَنْ يُنَزَّلَ عَلَيْكُمْ مِنْ خَيْرٍ مِنْ رَبِّكُمْ" «4» و در مطلق موجودات فرموده:" وَ إِنْ مِنْ شَيْ‌ءٍ إِلَّا عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ إِلَّا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ" «5». از جمله آياتى كه بر اعتبار اين معنا در خصوص قرآن دلالت مى‌كند آيه" إِنَّا جَعَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِيًّا لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ وَ إِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتابِ لَدَيْنا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ" است «6». و اگر در آيه مورد بحث تنزيل را به رب العالمين نسبت داده، براى اين بود كه دلالت‌ _______________ (1) اى آدم زادگان، ما لباسى بر شما نازل كرديم كه عيبتان را بپوشاند. سوره اعراف، آيه 26. (2) و از چارپايان براى شما هشت جفت نازل كرديم. سوره زمر، آيه 6. (3) آهن را نازل كرديم كه در آن قدرتى بسيار است. سوره حديد، آيه 25. (4) كفار اهل كتاب و مشركين دوست نمى‌دارند كه چيزى از خير از ناحيه پروردگارتان بر شما نازل شود. سوره بقره، آيه 105. (5) هيچ چيز نيست مگر آنكه خزينه‌هاى آن نزد ما است و ما آن را نازل نمى‌كنيم مگر به اندازه‌اى معين. سوره حجر، آيه 21. (6) ما اين كتاب را خواندنى و به زبان عربى كرديم، تا شايد شما تعقل كنيد و گر نه اين كتاب در ام الكتاب بود، كه در نزد ما مقامى بلند و فرزانه دارد. سوره زخرف، آيه 3 و 4. ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 448 كند بر يگانگى رب تعالى، چون مكرر گفتيم كه مشركين خداى را قبول دارند، ولى او را رب العالمين نمى‌دانستند، بلكه مى‌گفتند عالميان هر ناحيه‌اش ربى دارد و خدا رب آن ارباب است، نه رب العالمين، چون خودش به طور مستقيم در عالميان ربوبيت و تدبير ندارد. [توضيح و تفصيل معناى جمله:" نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ عَلى‌ قَلْبِكَ" و بيان مراد از قلب، و چگونگى دريافت وحى به وسيله قلب‌] " نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ عَلى‌ قَلْبِكَ لِتَكُونَ مِنَ الْمُنْذِرِينَ بِلِسانٍ عَرَبِيٍّ مُبِينٍ" مراد از" روح الامين" جبرئيل (ع) است، كه فرشته وحى مى‌باشد، به دليل آيه" مَنْ كانَ عَدُوًّا لِجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلى‌ قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللَّهِ" «1» و در جاى ديگر او را روح القدس خوانده، فرموده:" قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّكَ بِالْحَقِّ" «2» كه ما در تفسير دو سوره نحل و اسراء بحثى پيرامون معناى روح گذرانديم. و اگر جبرئيل را امين خواند، براى اين بود كه دلالت كند بر اينكه او مورد اعتماد خداى تعالى و امين در رساندن رسالت او به پيامبر او است، نه چيزى از پيام او را تغيير مى‌دهد و نه جابجا و تحريف مى‌كند، نه عمدا و نه سهوا و نه دچار فراموشى مى‌گردد، هم چنان كه توصيف او در جاى ديگر به روح قدس نيز به اين معانى اشاره دارد، چون او را منزه از اين گونه منقصت‌ها معرفى مى‌كند. و اگر فرمود:" نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ" براى اين بود كه كلمه" نزل" را با حرف باء متعدى كند، نه اينكه به قول بعضى «3» باء را براى مصاحبت آورده باشد، تا معناى جمله اين باشد كه قرآن را با معيت جبرئيل نازل كرده، چون در اين مقام عنايت در اين نبوده كه با قرآن كسى هم آمده يا نه، بلكه عنايت تنها در نزول قرآن بوده. ضمير در" نزل به" به قرآن برمى‌گردد، بدان جهت كه كلامى است تركيب شده از الفاظى، و البته آن الفاظ هم داراى معانى حقه‌اى است، نه اينكه به قول بعضى «4» از مفسرين آنچه جبرئيل آورده تنها معانى قرآن بوده باشد و رسول خدا (ص) آن معانى را در قالب الفاظ ريخته باشد، البته الفاظى كه درست آن معانى را حكايت كند. زيرا همانطور كه معانى از ناحيه خدا نازل شده، الفاظ هم از آن ناحيه نازل شده است، به شهادت آيات زير كه به روشنى اين معنا را مى‌رسانند، از آن جمله فرموده: _______________ (1) كسانى كه با جبرئيل دشمنى مى‌كنند، بايد بدانند كه او است كه اين قرآن راى به اذن خدا بر قلب تو نازل كرد. سوره بقره، آيه 97. (2) بگو روح القدس آن راى از ناحيه پروردگار بر من به حق نازل كرد. سوره نحل، آيه 102. (3) روح المعانى، ج 19، ص 120. (4) روح المعانى، ج 19، ص 121. ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 449 " فَإِذا قَرَأْناهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ" «1» و نيز فرموده:" تِلْكَ آياتُ اللَّهِ نَتْلُوها عَلَيْكَ بِالْحَقِّ" «2» و نيز آياتى ديگر، و پر واضح است كه الفاظ، خواندنى و تلاوت كردنى است نه معانى. بى‌پايه‌تر از قولى كه نقل كرديم، قول كسى است كه گفته: قرآن، هم به الفاظش و هم به معنايش از منشآت رسول خدا (ص) بوده، كه آن را يك مرحله از قلب آن جناب، كه نام آن مرحله روح الامين است، القاء كرده به مرحله ديگر نفس كه نامش قلب است. و مراد از قلب در كلام خداى تعالى هر جا كه به كار رفته آن حقيقتى است از انسان كه ادراك و شعور را به آن نسبت مى‌دهند، نه قلب صنوبرى شكل، كه در سمت چپ سينه قرار گرفته است، و يكى از اعضاى رئيسه بدن آدمى است، به شهادت آياتى از قرآن كريم كه ذيلا خاطرنشان مى‌شود. در سوره احزاب قلب را عبارت دانسته از آن چيزى كه در هنگام مرگ به گلوگاه مى‌رسد و مى‌فرمايد:" وَ بَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَناجِرَ" «3» كه معلوم است مراد از آن، جان آدمى است. و در سوره بقره آن را عبارت دانسته از چيزى كه متصف به گناه و ثواب مى‌شود. و فرموده:" فَإِنَّهُ آثِمٌ قَلْبُهُ" «4» و معلوم است كه عضو صنوبرى شكل گناه نمى‌كند، پس مراد از آن همان جان و نفس آدمى است. و شايد وجه اينكه در جمله" نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ عَلى‌ قَلْبِكَ" پاى قلب را به ميان آورد و نفرمود:" روح الامين آن را بر تو نازل كرد" اشاره به اين باشد كه: رسول خدا چگونه وحى و قرآن نازل را تلقى مى‌كرده؟ و از آن جناب آن چيزى كه وحى را از روح مى‌گرفته نفس او بوده، نه مثلا دست او، يا ساير حواس ظاهرى‌اش، كه در امور جزئى به كار بسته مى‌شود. پس رسول خدا (ص) در حينى كه به وى وحى مى‌شد، هم مى‌ديد و هم مى‌شنيد، اما بدون اينكه دو حس بينايى و شنوايى‌اش به كار بيفتد، هم چنان كه در روايت آمده، كه حالتى شبيه به بيهوشى به آن جناب دست مى‌داد، كه آن را به" رحاء الوحى" نام نهاده بودند. _______________ (1) چون آن را مى‌خوانيم تو نيز خواندنت تابع خواندن ما باشد. سوره قيامت، آيه 18. (2) اينها آيات خدايند كه ما به حق بر تو مى‌خوانيم. سوره آل عمران، آيه 108 و سوره جاثيه، آيه 6. (3) و قلبها مى‌رسد به حنجره‌ها. سوره احزاب، آيه 10. (4) چنين كسى قلبش گنه كار است. سوره بقره، آيه 283. ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 450 پس آن جناب همانطور كه ما شخصى را مى‌بينيم و صدايش را مى‌شنويم، فرشته وحى را مى‌ديد و صدايش را مى‌شنيد، اما بدون اينكه دو حاسه بينايى و شنوايى مادى خود را چون ما به كار بگيرد. و اگر رؤيت او و شنيدنش در حال وحى عين ديدن و شنيدن ما مى‌بود، بايستى آنچه مى‌ديده و مى‌شنيده ميان او و ساير مردم مشترك باشد و خلاصه اصحابش هم فرشته وحى را ببينند و صدايش را بشنوند و حال آنكه نقل قطعى اين معنا را تكذيب كرده و حالت وحى بسيارى از آن جناب سراغ داده كه در بين جمعيت به وى دست داده و جمعيتى كه پيرامونش بوده‌اند هيچ چيزى احساس نمى‌كرده‌اند، نه صداى پايى، نه شخصى و نه صداى سخنى كه به وى القاء مى‌شده است. اين را هم نمى‌توانيم بگوييم كه ممكن است خداى تعالى در آن حال در حاسه جمعيت تصرف مى‌كرده و نمى‌گذاشته كه آنچه را او مى‌ديده ايشان ببينند و آنچه را او مى‌شنيده بشنوند و خلاصه امور غيبى همه از اين جهت غيبند كه خدا در حواس ما تصرف كرده، كه نمى‌توانيم آنها را درك كنيم. زيرا اگر چنين حرفى را بزنيم، به طور كلى بايد مانند سوفسطائيان بنيان هر تصديق علمى را درهم بكوبيم و نسبت به هيچ تصديقى اطمينان پيدا نكنيم، چون اگر مثل چنين خطاى عظيمى از حواس ما كه كليد همه علوم ضرورى و تصديقات بديهى است، جائز باشد، ديگر چگونه مى‌توانيم به تصديق" دو دو تا چهارتا است" وثوق داشته باشيم، زيرا ممكن است احتمال دهيم كه حواس ما در درك آن خطا رفته باشد و همچنين نسبت به بديهى‌ترين قضايا از قبيل سفيدى برف و سياهى زغال تشكيك كنيم. علاوه بر اين، اين سخن از كسى سر مى‌زند كه قائل به اصالت حس باشد، يعنى بگويد غير از محسوسات هيچ چيزى موجود نيست و اين خطا از خطاى ديگر فاحشتر است، زيرا در همين عالم شهود به بسيارى از چيزها علم و ايمان داريم، در حالى كه با هيچ يك از حواس خود احساسش نكرده‌ايم و اگر ما كسى باشيم كه وجود موجودى غير محسوس را ممكن بدانيم، هرگز درباره فرشته وحى چنين حرفى نمى‌زنيم و ما در تفسير سوره مريم گفتارى در معناى تمثل ملك گذرانديم، كه به درد اين مقام نيز مى‌خورد. [وجوه متعدد و بى پايه‌اى كه راجع به انزال وحى بر قلب پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم) گفته شده است‌] و بعضى «1» در توجيه اينكه چرا فرمود:" روح الامين آن را به قلب تو نازل مى‌كند" _______________ (1) روح المعانى، ج 19، ص 121. ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 451 گفته‌اند:" چون به طور كلى آلت درك و آن چيزى كه به خاطر آن انسان مكلف به تكاليف مى‌شود قلب است، نه بدن، هر چند كه قلب هم آنچه را درك مى‌كند به وسيله ادوات و اعضاى بدن، از چشم و گوش و غيره باشد" كه اشكال اين را در بالا گفتيم. و بعضى «1» ديگر گفته‌اند: رسول خدا (ص) داراى دو جنبه بوده: يكى جنبه ملكى و ديگرى جنبه بشرى، به خاطر جنبه ملكى‌اش فيض را مى‌گرفت و به خاطر جنبه بشرى‌اش آن فيض را افاضه مى‌كرد، و اگر در آيه مورد بحث انزال وحى را بر قلب آن جناب دانسته، از اين جهت است كه قلب او به صفات ملكى متصف بوده، صفاتى كه با آن صفات وحى را از روح الامين مى‌گرفته و بدين جهت نفرمود:" نزل به عليك روح الامين" با اينكه اگر اين طور مى‌فرمود مختصرتر بود. و اين نيز وقتى درست است كه بگوييم حواس و قواى بدنى نيز در تلقى وحى شركت دارند و ايرادش در سابق گذشت. جمعى «2» ديگر از مفسرين گفته‌اند: مراد از قلب همان عضو مخصوص بدن است و ادراك و شعور هر چه باشد از خواص آن عضو است. چيزى كه هست بعضى «3» از ايشان در تفسير آيه مورد بحث گفته‌اند:" اگر قلب را متعلق انزال قرار داده، از باب توسع و مجاز گويى بوده و گرنه" نزل عليك" هم صحيح بود. توضيح اينكه خداى تعالى از راه خلق صوت، قرآن را به گوش جبرئيل مى‌رسانده و جبرئيل هم آن را براى رسول خدا (ص) مى‌خوانده و آن جناب وحى مذكور را فرا مى‌گرفته و در قلب خود حفظ و از بر مى‌كرده، پس به اين اعتبار صحيح است گفته شود كه: قرآن را بر قلب او نازل كرد". بعضى «4» ديگر گفته‌اند:" تخصيص قلب به انزال، از اين باب است كه معانى روحانى نخست بر روح نازل مى‌شود و سپس از آنجا به قلب مى‌رسد، چون ميان روح و قلب ارتباط و تعلق است و آن گاه از قلب به دماغ (مغز) رسيده، در لوح خيال نقش مى‌بندد". بعضى «5» ديگر گفته‌اند:" اختصاص دادن قلب به انزال براى اشاره به اين است كه تعقل آن جناب آن قدر كامل و قوى است، كه حواس ظاهرش از قبيل سمع و بصر و غيره، كه واسطه‌هاى تعقلند به هيچ گرفته مى‌شوند". بعضى «6» ديگر گفته‌اند: اين اختصاص براى اشاره به اين است كه قلب رسول خدا _______________ (1 و 2 و 3 و 4 و 5 و 6) روح المعانى، ج 19، ص 121. ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 452 (ص) آن قدر صالح و مقدس است كه شايستگى يافته منزلى براى كلام خدا قرار بگيرد و معلوم است كه وقتى قلب كه عضو رئيس است اين قدر صلاحيت داشته باشد، ساير اجزاء و اعضايش نيز داراى صلاحيت خواهد بود، چون وقتى رئيس كشورى صالح بود، رعيت نيز صالح مى‌شود. بعضى «1» ديگر گفته‌اند: اين اختصاص براى اين است كه خدا براى قلب رسولش گوش و چشمى مخصوص قرار داده بود، كه با آنها مى‌ديد، مى‌شنيد و اين گوش و چشم قلب براى اين بود كه رسولش با ديگران فرق داشته باشد، هم چنان كه فرمود:" ما كَذَبَ الْفُؤادُ ما رَأى‌" «2». اينها وجوهى بود كه براى آيه مورد بحث و اينكه چرا فرمود:" جبرئيل قرآن را به قلب آن جناب نازل كرد"، بيان كرده‌اند، كه بيشتر آنها گزافگويى، و بى دليل سخن گفتن است، اينها خواسته‌اند امور غيبى را با حوادث مادى مقايسه نموده، احكام حوادث مادى را در آن امور نيز جارى سازند و كار بيهوده گويى بعضى از آنان به جايى رسيده كه گفته است:" معناى اينكه فرشته قرآن را نازل كند اين است كه: خداى تعالى كلام خود را به او الهام نموده، در همان آسمان قرائت آن را تعليم وى كند و آن گاه آن فرشته به زمين نازل شده، كلام خداى را برساند و اين نيز دو راه دارد، يكى اينكه رسول خدا (ص) از صورت بشرى خود در آمده، به شكل ملك شود و پيام خداى را از ملك بگيرد، دوم اينكه ملك از صورت فرشتگى خود در آمده، به شكل يك انسان مجسم شود، تا رسول خدا (ص) پيام را از او دريافت كند و البته اولى مشكل‌تر است". و اى كاش ما نزد او بوديم و مى‌پرسيديم مقصودت از در آمدن يك انسان از جلد انسانيت و مجسم شدنش به صورت فرشته چيست؟ و چگونه چنين چيزى قابل تصور است، آن هم بعد از آنكه به صورت ملك در آمد، دوباره برگردد انسان شود و نيز چگونه ممكن است تصور شود كه يك فرشته به صورت انسان در آيد؟! و دوباره به شكل اول خود برگردد؟! با اينكه ما فرض كرده‌ايم كه اين دو مخلوق هر يك هويتى دارند مغاير هويت آن ديگرى و هيچ رابطه‌اى بين آن دو نيست، نه از نظر ذات و نه از نظر آثار، علاوه بر اشكالات ديگرى كه در كلام اين گوينده هست، كه خود خواننده با كمى دقت متوجه آن مى‌شود. البته اين بحث تتمه‌اى دارد كه اميد است خداى سبحان ما را توفيق دهد گفتار خود _______________ (1) روح المعانى، ج 19، ص 121. (2) قلب در آنچه ديد دروغ نگفت. سوره نجم، آيه 11. ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 453 را در آن به طور مفصل ايراد كنيم، گفتارى جامع در پيرامون دو مطلب، يكى ملك و ديگرى وحى. " لِتَكُونَ مِنَ الْمُنْذِرِينَ"- يعنى تا آنكه از داعيان به سوى خداى سبحان باشى، مردم را از عذاب او بيم دهى، آرى در عرف و اصطلاح قرآن، مقصود از منذر مطلق دعوت كنندگان به سوى خداست، نه خصوص پيامبر و رسول، خداوند متعال درباره مؤمنين جن فرموده:" وَ إِذْ صَرَفْنا إِلَيْكَ نَفَراً مِنَ الْجِنِّ يَسْتَمِعُونَ الْقُرْآنَ فَلَمَّا حَضَرُوهُ قالُوا أَنْصِتُوا فَلَمَّا قُضِيَ وَلَّوْا إِلى‌ قَوْمِهِمْ مُنْذِرِينَ" «1»، و درباره دانش‌آموزان علوم دين، كه ايمان به خدا و دين دارند فرموده:" لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَ لِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ" «2». و اگر در آيه مورد بحث انذار را غايت و هدف از نازل كردن قرآن معرفى كرده، نه نبوت و رسالت آن جناب را، براى اين بوده كه هر چند نبوت آن جناب نيز نتيجه انزال كتاب است، ولى چون سياق آيات، سياق تهديد است، لذا اين را نتيجه و هدف قرار داد. " بِلِسانٍ عَرَبِيٍّ مُبِينٍ"- يعنى به لسانى عربى كه در عربيتش ظاهر و آشكار است، و يا مقاصد را با بيان تمام بيان مى‌كند، و جار و مجرور" بلسان" متعلق است به كلمه" نزل" در آيه قبلى، يعنى روح الامين آن را به زبان عربى آشكار نازل كرد. بعضى «3» از مفسرين احتمال داده‌اند كه متعلق باشد به كلمه" منذرين" كه در اين صورت معنا چنين مى‌شود: روح الامين آن را بر قلب تو نازل كرد، تا تو نيز در زمره منذرين از عرب باشى، مانند: هود و صالح و اسماعيل و شعيب (ع)، ولى وجه اول بهتر است. [معناى اينكه فرمود قرآن در كتب انبياى گذشته آمده بوده (انه لفى ذبر الاولين)] " وَ إِنَّهُ لَفِي زُبُرِ الْأَوَّلِينَ" ضمير" انه" به قرآن بر مى‌گردد و يا به نزول آن بر قلب رسول خدا (ص)، و كلمه" زبر" جمع زبور است، كه به معناى كتابست، و معناى آيه اين است كه خبر آمدن قرآن و يا نزولش بر تو، در كتب گذشتگان از انبياء آمده بود. بعضى «4» ديگر گفته‌اند: ضمير به معانى قرآن و آن معارف كليه‌اى كه در قرآن است بر _______________ (1) زمانى كه چند نفر از جن را روانه نزد تو كرديم تا قرآن را بشنوند، همين كه حضور به هم رسانيدند، به يكديگر سفارش كردند كه گوش فرا دهيد و سكوت كنيد و چون مجلس تمام شد، به سوى قوم خود برگشتند در حالى كه انذار مى‌كردند. سوره احقاف، آيه 29. (2) تا در دين تعلم و تفقه كنند و چون بر مى‌گردند قوم خود را انذار كنند. سوره برائت، آيه 122. (3) تفسير كشاف، ج 3، ص 334. (4) تفسير كشاف، ج 3، ص 335. ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 454 مى‌گردد و معنا اين است كه معارف قرآنى در كتب انبياى گذشته نيز بود. ولى دو اشكال بر اين وجه وارد است: اول اينكه: مشركين ايمانى به انبياى گذشته و كتب ايشان نداشتند، تا عليه ايشان احتجاج شود به اينكه معارف قرآن از توحيد و معاد و غيره در كتب انبياى ديگر نيز بوده، به خلاف معنايى كه ما كرديم، كه اين اشكال متوجه آن نمى‌شود، براى اينكه در اين صورت آيه شريفه به مشركين خبرى غيبى مى‌دهد و مى‌فرمايد اگر در اين كتاب شك داريد برويد و از اهل كتاب بپرسيد، چون خبر آمدن اين كتاب، در كتب انبياى گذشته موجود است و اين خود دلها را ناگزير مى‌كند به اينكه قرآن را بپذيرند. دوم اينكه: اين توجيه با آيه بعدى نمى‌سازد، زيرا علماى بنى اسرائيل هيچ آگاهى به معارف عاليه قرآن نداشتند. " أَ وَ لَمْ يَكُنْ لَهُمْ آيَةً أَنْ يَعْلَمَهُ عُلَماءُ بَنِي إِسْرائِيلَ" ضمير در" يعلمه" به خبر قرآن يا خبر نزول آن بر رسول خدا (ص) بر مى‌گردد و معنايش اين است كه آيا اطلاع علماى بنى اسرائيل از خبر قرآن و يا نزول آن بر تو كه به عنوان بشارت در كتب انبياى گذشته آمده، آيتى نيست براى مشركين بر صحت نبوت تو؟ با اينكه يهود همواره به يكديگر به آمدن دين تو بشارت داده و براى دشمنان، خط نشان مى‌كشيدند، كه اگر آخرين پيامبر ما آمد، چنين و چنان خواهيم كرد و انتقام خود را از شما خواهيم گرفت، هم چنان كه در تفسير آيه" وَ كانُوا مِنْ قَبْلُ يَسْتَفْتِحُونَ عَلَى الَّذِينَ كَفَرُوا" «1» به اين معنا تصريح فرموده و به همين جهت عده زيادى از علماى يهود در عهد رسول خدا (ص) اسلام آورده، اعتراف كردند به اينكه اين همان پيامبرى است كه كتب قبل به آمدنش نويد داده بود و اين سوره هم از سوره‌هاى اولى است كه در مكه و قبل از هجرت نازل شده و عداوت يهود با رسول خدا (ص) هنوز بر ملا نشده و شدت نيافته بود و اميد آن مى‌رفت كه اگر مشركين بروند و از ايشان شهادت بخواهند اقلا به پاره‌اى از معلومات خود كه در اين باره دارند اعتراف كنند، و حتى اگر شده بطور كلى او را تصديق نمايند. " وَ لَوْ نَزَّلْناهُ عَلى‌ بَعْضِ الْأَعْجَمِينَ فَقَرَأَهُ عَلَيْهِمْ ما كانُوا بِهِ مُؤْمِنِينَ"- راغب در مفردات گفته:" كلمه" عجمه" در مقابل" ابانه- اظهار" به معناى اخفاء است و" اعجام" معناى ابهام را مى‌دهد،- تا آنجا كه مى‌گويد- و عجم به معناى غير عرب است و عجمى كسى را _______________ (1) و پيش از اين جريان به خود نويد فتح بر كافران مى‌دادند. سوره بقره، آيه 89. ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 455 گويند كه به غير عرب منسوب باشد و اعجم كسى را گويند كه در زبانش لكنتى باشد، حال چه عرب باشد و چه غير عرب و از اين باب، عرب الكن را اعجم مى‌گويند، كه او نيز مانند يك فرد غير عرب خوب نمى‌تواند عربى سخن گويد و از همين باب است كه بهائم را نيز عجماء (زبان بسته) مى‌نامند و شخص منسوب به بهائم را نيز اعجمى مى‌خوانند، هم چنان كه در قرآن كريم آمده:" وَ لَوْ نَزَّلْناهُ عَلى‌ بَعْضِ الْأَعْجَمِينَ" البته چند ياء از آن حذف شده زيرا اصلش اعجميين بوده «1». و مقتضاى گفتار او به طورى كه ملاحظه مى‌كنيد اين است كه اصل اعجمين- همانطور كه گفتيم- اعجميين بوده و ياء نسبت از آن حذف شده است. بعضى «2» ديگر از علماء نيز به اين معنا تصريح كرده‌اند. و بعضى «3» از ايشان در توجيه آن گفته‌اند: چون كلمه" اعجم" مؤنثش عجماء مى‌شود، و به طور كلى وزن" افعل و فعلاء" جمع سالم ندارد، ليكن نحوى‌هاى كوفه جايز دانسته‌اند كه به جمع سالم جمع بسته شود و ظاهر كلمه" اعجمين" نيز مؤيد گفته آنان است، پس ديگر اجبارى نيست بگوييم چيزى از آن حذف شده است. به هر حال ظاهر سياق مى‌رساند كه اين دو آيه متصل به جمله" بِلِسانٍ عَرَبِيٍّ مُبِينٍ" است، پس در حقيقت اين دو آيه مى‌خواهند همان جمله را تعليل كنند، در نتيجه معنا چنين مى‌شود: ما آن را به زبان عربى آشكار و واضح الدلاله نازل كرديم، تا بدان ايمان آورند و ديگر تعلل نورزند، به اينكه ما آن را نمى‌فهميم و اگر ما آن را به بعضى از افراد غير عرب نازل مى‌كرديم، اين بهانه برايشان باقى مى‌ماند و آن را رد نموده به بهانه اينكه نمى‌فهميم چه مقصودى دارد، ايمان نمى‌آوردند. [توضيح مراد از اينكه فرمود اگر قرآن را بر برخى از اعجمين نازل مى‌كرديم و بر آنها مى‌خواند بدان ايمان نمى‌آوردند] پس مراد از نزول آن بر بعضى افراد عجمى نزولش به زبان غير عربى است و اين دو آيه و آيه بعدى آن معنايى را مى‌رساند كه آيه" وَ لَوْ جَعَلْناهُ قُرْآناً أَعْجَمِيًّا لَقالُوا لَوْ لا فُصِّلَتْ آياتُهُ ءَ أَعْجَمِيٌّ وَ عَرَبِيٌّ قُلْ هُوَ لِلَّذِينَ آمَنُوا هُدىً وَ شِفاءٌ وَ الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ فِي آذانِهِمْ وَقْرٌ وَ هُوَ عَلَيْهِمْ عَمًى" «4» در مقام افاده آن است. _______________ (1) مفردات راغب، ماده" عجم". (2 و 3) مجمع البيان، ج 7، ص 203. (4) و اگر آن را قرآنى غير عربى مى‌كرديم، حتما مى‌گفتند: چرا آياتش روشن نيست؟ آيا براى ما اعراب، كلامى عجمى نازل مى‌شود؟ بگو آن براى كسانى كه ايمان آوردند هدايت و شفاء است، و كسانى كه ايمان نمى‌آورند در گوشهايشان سنگينى و كرى است و هم بر ديدگانشان كورى است. سوره حم سجده، آيه 44. ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 456 بعضى «1» گفته‌اند معنايش اين است كه اينان اين قدر عناد دارند كه حتى اگر ما اين قرآن عربى را با نظم خارق العاده‌اى كه دارد بر بعضى افراد غير عرب كه از تكلم به عربى ساده نيز عاجزند نازل مى‌كرديم و آن شخص غير عرب اين قرآن را براى اينان مى‌خواند، و صحيح و خارق العاده هم مى‌خواند، باز هم به آن ايمان نمى‌آوردند، با اينكه هم صحيح خواندن او معجزه بود و هم خود قرآن معجزه است. اين مفسر سپس اضافه مى‌كند اينكه: بعضى گفته‌اند: معنايش اين است كه" اگر ما قرآن را به زبان غير عربى بر بعضى افراد غير عرب نازل مى‌كرديم اينان بدان ايمان نمى‌آوردند" صحيح نيست، زيرا از مناسبت مقام بسيار دور است، چون آيه در مقام بيان شدت عناد و لجاجت آنان است، اين بود خلاصه كلام آن مفسر. ولى اين حرف صحيح نيست، براى اينكه اگر بنا باشد رعايت مناسبت مقام بشود، اتصال دو آيه مورد بحث به جمله" بِلِسانٍ عَرَبِيٍّ مُبِينٍ" بيشتر بايد رعايت شود، تا اتصال آن دو به مساله عناد و لجاجت كفار، كه توضيحش گذشت. اشكال ديگرى كه ممكن است بر وجه سابق كرده و با در نظر گرفتن آن گفت كه ضمير در" لو نزلناه" به طور قطع به همين قرآن عربى بر مى‌گردد، اينست كه معنا ندارد بفرمايد:" اگر اين قرآن عربى را غير عربى نازل مى‌كرديم چنين و چنان مى‌شد" و معلوم است كه قرآن عربى معنا ندارد غير عربى باشد. ليكن اين ايراد وارد نيست براى اينكه اين تعبير از قبيل تعبير" إِنَّا جَعَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِيًّا لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ" «2» است، كه منظور از آن اين نيست كه بفرمايد: ما قرآن را عربى قرار داديم، پس به هر حال، منظور از قرآن، كتاب مقروء (خواندنى) است. " كَذلِكَ سَلَكْناهُ فِي قُلُوبِ الْمُجْرِمِينَ" اشاره كلمه" كذلك" به آن حال و وصفى است كه قرآن در نظر مشركين داشته، كه در آيات سابق خاطرنشان شد و آن اين بود كه مشركين از آن اعراض داشتند و به آن ايمان نمى‌آوردند، هر چند كه تنزيلى از رب العالمين باشد و عربى مبين و آشكار باشد و غير اعجمى و نامش در كتب آسمانى گذشته آمده باشد و علماى بنى اسرائيل آن را بشناسند. كلمه" سلوك" به معناى داخل كردن و عبور دادن از راه است، و مراد از" مجرمين"، _______________ (1) روح المعانى، ج 19، ص 128. (2) همانا ما قرآن را به زبان عربى قرار داديم تا شايد شما عقل و فكر خود را بكار بنديد. سوره زخرف، آيه 3. ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 457 كفار و مشركين‌اند، كه اگر به اين نامشان ناميد، براى اين بود كه به علت حكم اشاره كرده و فهمانده باشد كه ما قرآن را در دل مشركين بدين جهت داخل مى‌كنيم كه مجرم هستند و اين از باب مجازات است، نتيجه اين تعبير اين است كه هر مجرمى همين مجازات را دارد. [معناى آيه شريفه:" كَذلِكَ سَلَكْناهُ فِي قُلُوبِ الْمُجْرِمِينَ اين چنين قرآن را در دلهاى مجرمان عبور مى‌دهيم‌] و معناى آيه اين است كه ما قرآن را با اين حال، يعنى با اين وضع كه مورد نفرت و اعراض مشركين باشد و به او ايمان نياورند، داخل در قلوب اين مشركين نموده، از آن عبورش مى‌دهيم، تا كيفر جرم آنان باشد و با هر مجرم ديگرى اين معامله را مى‌كنيم. بعضى «1» از مفسرين گفته‌اند:" اشاره" كذلك" به اوصاف قرآن كريم است و معنايش اين است كه ما قرآن را داخل در دلهاى مجرمين مى‌كنيم، يعنى آن اوصافى كه برايش بيان كرديم، در نتيجه مى‌بينند و مى‌فهمند كه قرآن كتابى آسمانى و داراى نظم معجزه‌آسا و خارج از طاقت بشرى است، و نيز مى‌فهمند كه اين همان كتابى است كه كتب آسمانى گذشته از آمدنش خبر داده و علماى بنى اسرائيل آن را مى‌شناسند، تا با تماميت حجت به آن ايمان نياورند". ولى اين توجيه از سياق آيات بعيد است. بعضى «2» ديگر گفته‌اند:" ضمير در" سلكناه" به تكذيب قرآن و كفر به آن بر مى‌گردد، تكذيب و كفرى كه از جمله" ما كانُوا بِهِ مُؤْمِنِينَ" استفاده مى‌شود". اين وجه هم نزديك به همان وجه اول است ولى وجه اول لطيف‌تر و دقيق‌تر است كه زمخشرى آن را در كشاف آورده. از آنچه گفتيم روشن شد كه مراد از مجرمين، مشركين مكه است، چه معاصرين رسول خدا (ص) و چه آنها كه بعدا مى‌آيند و معناى آيه اين است كه:" ما همانطور كه قرآن را در قلوب مشركين مكه سلوك داديم، در دل مجرمين ديگر نيز سلوك مى‌دهيم". و شايد باعث اينكه مفسر نامبرده اين وجه را اختيار كرده، اين اشكال بوده كه بنا بر وجه اول مشبه و مشبه به يك چيز مى‌شود (و حال آنكه بايد چيزى را شبيه به چيز ديگر كنند، نه به خودش)، لذا مشار اليه به اشاره" كذلك" را، سلوك در قلوب مشركين مكه گرفته، كه مشبه به در كلام است و سلوك در قلوب ساير مجرمين را مشبه گرفته است. ولى غفلت كرده از اينكه تشبيه كلى به بعضى از افراد كلى، لغو و از باب تشبيه چيزى به خود آن نيست بلكه براى افاده نكته‌اى است و آن اين است كه شنونده بفهمد حكم كلى در _______________ (1 و 2) تفسير كشاف، ج 3، ص 337. ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 458 همه افرادش جارى است و احدى از افراد آن كلى مستثنا نيست و اين خود طريقه معمولى است در سخن گفتن. از اينجا روشن مى‌شود كه در اين آيه وجه ديگرى نيز تصور مى‌شود و آن اين است كه مراد از مجرمين، عموم مشركين از مكى و غير مكى باشد، يعنى حرف" لام" در" المجرمين" لام عهد نباشد، بلكه لام جنس باشد، ولى وجه اول به سياق آيات نزديك‌تر است. " لا يُؤْمِنُونَ بِهِ حَتَّى يَرَوُا الْعَذابَ ... مُنْظَرُونَ" اين آيه تفسير و بيان جمله" كَذلِكَ سَلَكْناهُ ..." است، البته اين در صورتى است كه وجه اول و سوم را در تفسير آيه قبل قبول كرده باشيم و اما بنا بر وجه دوم، جمله مورد بحث جمله‌اى است استينافى و غير مربوط به سياق. و معناى اينكه فرمود:" حَتَّى يَرَوُا الْعَذابَ الْأَلِيمَ- تا آنكه عذاب دردناك را ببينند" اين است كه عذاب اليم را مشاهده كنند، و مجبور شوند ايمان بياورند، اما ايمان اضطرارى كه سودى به حالشان نداشته باشد، و ظاهرا مراد از آن عذاب دردناك، مشاهدات هنگام مرگ است. البته بعضى «1» از مفسرين اين احتمال را هم داده‌اند كه مراد از آن، عذابى است كه مشركين مكه در جنگ بدر ديدند و جمعى از ايشان كشته شدند. و ليكن عموميت آيه قبل كه هم مشركين مكه را مى‌گرفت و هم غير آنان را، با اين احتمال نمى‌سازد. " فَيَأْتِيَهُمْ بَغْتَةً وَ هُمْ لا يَشْعُرُونَ"- اين جمله به منزله تفسيرى است براى جمله" حَتَّى يَرَوُا الْعَذابَ الْأَلِيمَ" چون اگر عذاب مذكور بغتتا و بى‌خبر نيايد، بلكه هنگام رسيدن آن را بدانند، ايمان اختيارى مى‌آورند، نه ايمان اضطرارى. جمله" فَيَقُولُوا هَلْ نَحْنُ مُنْظَرُونَ" كلمه‌اى است كه مشركين از باب حسرت آن را مى‌گويند. " أَ فَبِعَذابِنا يَسْتَعْجِلُونَ" اين آيه توبيخ و تهديد ايشان است. " أَ فَرَأَيْتَ إِنْ مَتَّعْناهُمْ سِنِينَ ... يُمَتَّعُونَ" اين جمله متصل است به جمله" فَيَقُولُوا هَلْ نَحْنُ مُنْظَرُونَ" و حاصل معناى آن اين است كه آرزوى اينكه مهلت و رخصتى يابند، آرزويى است كه سودى به حالشان ندارد، هر _______________ (1) روح المعانى، ج 19، ص 129. ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 459 چند كه خدا آرزويشان را برآورد و مهلتشان هم بدهد دردى از ايشان دوا نمى‌شود، براى اينكه اگر هم مدتى كوتاه يا بلند از زندگى راحتى برخوردار شوند، عذاب ابدى را چه مى‌كنند، اين كه از بين رفتنى نيست، چون در حق آنان حكم آن داده شده است. و آن حكم را بيان نموده و فرموده:" أَ فَرَأَيْتَ إِنْ مَتَّعْناهُمْ سِنِينَ"، اگر چند سالى معدود عمر و مهلتشان دهيم، عاقبت آنهم سپرى مى‌شود،" ثُمَّ جاءَهُمْ ما كانُوا يُوعَدُونَ" و بالآخره آن عذابى كه از آن بيم داده شدند فرا مى‌رسد" ما أَغْنى‌ عَنْهُمْ ما كانُوا يُمَتَّعُونَ" و آن چند روزه مهلت و بهره‌مندى از زندگى، دردى از ايشان را دوا نمى‌كند. " وَ ما أَهْلَكْنا مِنْ قَرْيَةٍ إِلَّا لَها مُنْذِرُونَ ذِكْرى‌ ..." نزديكترين وجهى كه به ذهن مى‌رسد اين است كه جمله" لَها مُنْذِرُونَ" حال باشد از" قرية" و كلمه" ذكرى" حال باشد از ضمير جمع در" منذرون" و يا مفعول مطلق باشد براى" منذرون" و اگر بگويى مفعول مطلق بايد از ماده عامل خود باشد، (مانند اكلته اكلا) و كلمه منذرون ربطى به" ذكرى" ندارد، آن از ماده" نذر" و اين از ماده" ذكر" است؟ در جواب مى‌گوييم: بله و ليكن منذرون نيز در معناى مذكرون است، و معناى آيه روشن است. بعضى از مفسرين در توجيه آيه وجوهى ديگر آورده‌اند، كه چون نقل آنها و اطاله كلام با بحث از صحت و سقم آنها فايده‌اى در بر نداشت، از نقل آن صرف نظر كرديم. و اگر در جمله" وَ ما كُنَّا ظالِمِينَ- ما هرگز ستمگر نبوده‌ايم" نفى را بر سر كون (بودن) در آورد، نه بر سر ظلم و نفرمود:" و ما ظلمناهم- و ما ستمشان نكرديم" و از اين قبيل تعبيرها نياورد، براى اين بود كه بفهماند او اين كاره نيست و شان او چنين شانى نيست، يعنى چنين انتظارى از او نمى‌رود كه به ايشان ستم كند. و اين جمله در مقام تعليل حصر سابق است و معنايش اين است كه:" ما هيچ قريه‌اى را هلاك نكرديم، مگر در حالى كه انذار شده بودند و تذكر يافته، حجت بر آنان تمام شده بود، براى اينكه اگر در غير اين حال، هلاكشان مى‌كرديم، نسبت به آنان ظلم كرده بوديم و شان ما اين نيست كه به كسى ظلم كنيم". بنا بر اين، آيه شريفه در معناى آيه" وَ ما كُنَّا مُعَذِّبِينَ حَتَّى نَبْعَثَ رَسُولًا" «1» مى‌باشد. _______________ (1) ما چنين نبوده‌ايم كه عذاب كنيم، مگر بعد از آنكه رسولى مبعوث نماييم. سوره اسرى، آيه 15. ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 460 ظالم نبودن خدا به چه معنا است؟ از لوازم متساوى ظلم اين است كه ظالم كار و تصرفى بكند كه حق او نيست و مالك چنين فعل و چنين تصرفى نمى‌باشد، در مقابل ظلم عدل است، كه لازمه مساوى آن اين است كه شخص عادل كسى باشد كه كار و تصرفى بكند كه مالك آن باشد. از همين جا روشن مى‌گردد كه كارهايى كه فاعل‌هاى تكوينى انجام مى‌دهند (نمك شورى و شكر شيرينى مى‌دهد)، از اين جهت كه اين آثار و افعال مملوك تكوينى آنها است، ظلم در كار آنها مفروض نيست، براى اينكه فرض صدور فعل از فاعل تكوينى مساوى است با فرض مملوكيت آن فعل براى آن فاعل، به اين معنا كه وجود فعل قائم به وجود فاعل است و جداى از فاعل، وجود مستقلى ندارد. و خداى سبحان مالك عالم است، يعنى داراى ملكيتى است مطلق، كه بر تمامى موجودات عالم گسترده است، آن هم از جميع جهات وجودشان، براى اينكه وجود اشياء از جميع جهات قائم به خداى تعالى است و از وجود او بى نياز نبوده، جداى از او استقلال ندارد و چون چنين است هر قسم تصرفى كه در آنها كند، چه آن موجود خوشش بيايد يا بدش آيد و تصرف خداى تعالى به نفعش باشد يا به ضررش، ظلم نيست، بلكه مى‌شود گفت: عدل است، به معناى اينكه رفتارى است غير ظالمانه، پس خداى تعالى هر چه بخواهد مى‌تواند انجام دهد، و هر حكمى كه اراده كند مى‌تواند صادر نمايد، همه اينها بر حسب تكوين است. توضيح اينكه: درست است كه غير خداى تعالى موجودات ديگر نيز افعال تكوينى دارند و هر فاعل تكوينى مالك فعل خويش است، اما اين مالكيت موهبتى است الهى، پس در حقيقت خداى تعالى داراى ملكى مطلق و بالذات است و غير خدا مالكيتش به غير است و ملك او در طول ملك خدا است، به اين معنا كه خدا مالك خود او و آن ملكى است كه به او تمليك كرده، و تمليك او مثل تمليك ما نيست كه بعد از تمليك به ديگرى، خودمان مالك نباشيم، بلكه او بعد از آن هم كه چيزى را به خلق خود تمليك مى‌كند، باز مهيمن و مسلط بر آن است. يكى از آن فاعل‌هاى تكوين نوع بشر است، كه نسبت به افعال خود و مخصوصا آن افعالى كه ما آن را فعل اختيارى مى‌ناميم، و نيز نسبت به اختيارش كه با آن كارهاى خود را تعيين مى‌كند كه انجام دهم يا ندهم. مالك است، ما در خود مى‌يابيم كه مالك و داراى‌ ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 461 اختياريم، و اين را به روشنى درك مى‌كنيم، كه نسبت به كارى كه مى‌خواهيم انجام دهيم، همانطور كه مى‌توانيم انجام دهيم، مى‌توانيم ترك كنيم، و خلاصه انجام و ترك آن هر دو براى ما ممكن است، پس ما در نفس خود درباره هر فعل و تركى كه فرض شود احساس آزادى و حريت نسبت به فعل و ترك آن مى‌كنيم، به اين معنا كه صدور هر يك از آن دو را براى خود ممكن مى‌دانيم. چيزى كه هست ناچارى انسان به زندگى اجتماعى و مدنى، عقل او را مجبور كرده به اينكه مقدارى از اين آزادى عمل خود چشم پوشيده، حريت خود را نسبت به بعضى كارها محدود كند، با اينكه خود را نسبت به آنها نيز آزاد مى‌دانست و آن اعمال عبارت است از كارهايى كه يا انجامش و يا تركش، نظام مجتمع را مختل مى‌سازد. دسته اول كه انجام آنها نظام را مختل مى‌سازد همان محرمات و گناهانى است كه قوانين مدنى يا سنن قومى يا احكام حكومتى رايج در مجتمعات، آن را تحريم كرده است. و نيز، ضرورت ايجاب كرده كه براى تحكيم اين قوانين و سنن، نوعى كيفر براى متخلفين از قوانين معين كنند،- و البته اين كيفر را در حق متخلفى اجراء مى‌كنند كه حرمت آن افعال و كيفر آن به گوشش رسيده و حجت بر او تمام شده باشد-، حال يا اين كيفر صرف مذمت و توبيخ بوده و يا علاوه بر مذمت، عقاب هم در پى داشته است. و در عوض اينكه براى كسانى كه آن قوانين را احترام بگذارند، اجر و جايزه‌اى معين كنند، تا به اين وسيله مردم را به عمل به آن قوانين تشويق كرده باشند، كه آن اجر و جايزه يا صرف مدح بوده و يا ثواب هم در كار بوده. ناگزير لازم دانسته كه شخصى را براى اينكه قوانين جارى را در ميان مجتمع معمول بدارد و مو به مو اجراء كند انتخاب نمايد و او را به مقام امارت بر جامعه نصب كند و مسئول كارهايى كه به او محول كرده و مخصوصا اجراى احكام جزايى بداند، و پر واضح است كه اگر امير نامبرده باز هم اختيار خود را حفظ نمود، هر جا دلش خواست مجازات كند و اگر خواست مجازات نكند و يا نيكوكاران را دستگير نموده، بدكاران را آزادى عمل دهد، مساله قانون‌گذارى و احترام به سنت‌هاى اجتماعى بكلى لغو و بيهوده مى‌شود. اينها اصولى است عقلايى كه تا حدى در جوامع بشرى جريان داشته، و از اولين روزى كه اين نوع موجود، در روى زمين پاى بر جا گشت، به شكلى و تا حدى در جوامع خود اجراء نمود، چون از فطرت انسانيتش سر چشمه مى‌گرفته است. از سوى ديگر براهين عقلى حكم مى‌كند كه بايد اين قوانين از ناحيه خدا معين شود و ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 462 انبياء و رسولان الهى نيز كه يكى پس از ديگرى از طرف خداى تعالى آمدند و همگى با قوانين اجتماعى و سننى براى زندگى آمدند، اين معنا را تاييد كرده‌اند كه بايد قوانين اجتماعى و سنن زندگى از ناحيه خداى تعالى تشريع شود، تا احكام و وظائفى باشد كه فطرت بشرى نيز به سوى آن هدايت كند و در نتيجه سعادت حيات بشر را تضمين نموده، صلاح اجتماعى او را تامين كند. و معلوم است همانطور كه واضع و مقنن اين شريعت آسمانى خداى سبحان است، همچنين مجرى آن- البته از نظر ثواب و عقاب كه موطنش قيامت و محل بازگشت به سوى خداست- او مى‌باشد. و مقتضاى اينكه خود خداى تعالى اين شرايع آسمانى را تشريع كند و معتبر بشمارد، و خود را مجرى آنها بداند، اين است كه بر خود واجب كرده باشد- البته وجوب تشريعى نه تكوينى- كه بر ضد خواسته خود اقدامى ننموده و خودش در اثر اهمال و يا الغاء كيفر، قانون خود را نشكند، مثلا، عمل خلافى را كه خودش براى آن كيفر تعيين نموده، بدون كيفر نگذارد و عمل صحيحى را كه مستحق كيفر نيست كيفر ندهد، به غافلى كه هيچ اطلاعى از حكم يا موضوع حكم ندارد، كيفر عالم عامد ندهد، و مظلوم را به گناه ظالم مؤاخذه نكند و گر نه ظلم كرده است و" تعالى اللَّه عن ذلك علوا كبيرا- او از چنين ظلمى منزه است". و شايد مقصود آنهايى هم كه گفته‌اند: خدا قادر بر ظلم است و ليكن به هيچ وجه از او سر نمى‌زند- چون نقص كمال است و خدا از آن منزه است- همين معنا باشد، پس فرض اينكه خداى تعالى ظلم كند، فرض امرى است كه صدورش از او محال است، نه اينكه خود فرض محال باشد و از ظاهر آيه" وَ ما كُنَّا ظالِمِينَ" «1» و نيز آيه" إِنَّ اللَّهَ لا يَظْلِمُ النَّاسَ شَيْئاً"«2» و آيه" لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللَّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ" «3» و آيه" وَ ما رَبُّكَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِيدِ" «4» همين معنا استفاده مى‌شود. آرى ظاهر اين آيات اين است كه ظلم نكردن خدا از باب سالبه به انتفاء موضوع نيست، بلكه از باب سالبه به انتفاء حكم است، به عبارت ساده‌تر اينكه: از اين باب نيست كه خدا قادر بر ظلم نيست و" العياذ باللَّه" خواسته است منت خشك و خالى بر بندگانش‌ _______________ (1) ما ستمكار نبوده‌ايم. سوره شعراء، آيه 209. (2) خدا به هيچ وجه به مردم ظلم نمى‌كند. سوره يونس، آيه 44. (3) تا بعد از فرستادن رسولان، ديگر مردم عليه خدا بهانه‌اى نداشته باشند. سوره نساء، آيه 165. (4) پروردگارت ستمگر بر بندگان نيست. سوره فصلت، آيه 46. ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 463 بگذارد، بلكه از اين باب است كه در عين اينكه قادر بر ظلم است، ظلم نمى‌كند. پس اينكه بعضى «1» آيه را معنا كرده‌اند به اينكه:" عملى را كه اگر ديگرى انجام بدهد ظلم است خداوند آن عمل را انجام نمى‌دهد" معناى خوبى نيست، چون تقريبا اين را مى‌رساند كه خدا قادر بر ظلم نيست. حال اگر بگويى اينكه گفتى" واجب است كه خداى تعالى شرايع خود را از نظر ثواب و عقاب اجراء كند و هر يك از آن دو را به مستحقش بدهد، نه بر عكس"، مخالف مطلب مسلم در نزد علماء است، كه گفته‌اند: ترك عقاب گنه كار براى خدا جايز است، براى اينكه عقاب گنه كار، حق او است و او مى‌تواند از حق خود صرف نظر كند به خلاف ثواب اطاعت كار كه حق اطاعت كار است و تضييع حق غير، جايز نيست. علاوه بر اين، بعضى‌ها گفته‌اند: ثواب دادن خدا به مطيع، از باب دادن حق غير نيست، تا بر خدا واجب باشد، بلكه از باب فضل است، چون بنده و عمل نيك او همه‌اش ملك مولا است، خودش چيزى را مالك نيست، تا با اجر و پاداشى معاوضه‌اش كند. در جواب مى‌گوييم ترك عقاب عاصى تا حدى مسلم است و حرفى در آن نيست، چون فضلى است از ناحيه خداى تعالى و اما به طور كلى قبول نداريم، براى اينكه اين حكم كلى مستلزم آنست كه تشريع شرايع، و تعيين قوانين و ترتب جزاء بر عمل، باطل و لغو گردد. و اما اينكه گفتيد ثواب دادن خدا به اعمال صالحه از فضل خداست، نه استحقاق بندگان، چون عمل بنده مانند خود او ملك خداست، در پاسخ مى‌گوييم: اين حرف صحيح است، اما مستلزم آن نيست كه از فضلى ديگر جلوگيرى كند و فضلى ديگر را به اعتبار عملش به عنوان مزد، ملك او كند و قرآن كريم پر است از اجر بر اعمال صالحه از قبيل آيه" إِنَّ اللَّهَ اشْتَرى‌ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ" «2». [پاسخ خداى تعالى به اين افتراى مشركين كه مى‌گفتند محمد (صلّى الله عليه وآله وسلّم) جنى دارد كه قرآن را برايش مى‌آورد] " وَ ما تَنَزَّلَتْ بِهِ الشَّياطِينُ ..." لَمَعْزُولُونَ" از اينجا پاسخ از سخن مشركين شروع شده كه مى‌گفتند: محمد، جنى دارد كه اين كلام را برايش مى‌آورد و نيز او شاعر است. و پاسخ اولى را مقدم داشته، نخست كلام را متوجه رسول خدا (ص) نموده فرمود كه قرآن از تنزيل شيطانها نيست، تا آن جناب خوشحال گردد و سپس روى سخن به مشركين كرده، مطلب را در خور فهم آنان‌ _______________ (1) روح المعانى، ج 19، ص 132. (2) خدا از مؤمنين، خودشان و اموالشان را خريده به اينكه بهشت بر ايشان باشد. سوره برائت، آيه 111. ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 464 بيان فرمود. پس جمله" وَ ما تَنَزَّلَتْ بِهِ الشَّياطِينُ"- البته تنزلت، به معناى نزلت است- متصل است به جمله" وَ إِنَّهُ لَتَنْزِيلُ رَبِّ الْعالَمِينَ" و همانطور كه گفتيم روى سخن بر رسول خدا (ص) است، به دليل اينكه به دنبالش مى‌فرمايد:" فَلا تَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخر- پس با خدا خدايى ديگر مخوان" تا آخر خطابهايى كه مختص به آن جناب است، و متفرع بر جمله" وَ ما تَنَزَّلَتْ بِهِ ..." است كه بيانش خواهد آمد. و اگر روى سخن به آن جناب نمود، نه به مشركين، بدين جهت بود كه اين جمله با علتى تعليل شده، كه مشركين به خاطر كفرشان آن را قبول نداشتند و آن جمله" إِنَّهُمْ عَنِ السَّمْعِ لَمَعْزُولُونَ- آنان از شنيدن اسرار آسمانى بدورند" مى‌باشد، كلمه" شيطان" به معناى شرير است و جمع آن شياطين مى‌آيد و در اينجا مراد از آن اشرار جن هستند. و ضمير جمع در" ما يَنْبَغِي لَهُمْ" به شياطين بر مى‌گردد، در مجمع البيان گفته: معناى اينكه عرب مى‌گويد:" ينبغى لك ان تفعل كذا- سزاوار تو است كه چنين كنى" اين است كه از او مى‌خواهد اين كار را در مقتضاى عقل انجام دهد و اصل اين كلمه از بغيه است، كه به معناى طلب مى‌باشد" «1». و وجه اينكه در آيه مورد بحث فرموده:" سزاوار ايشان نيست كه قرآن را نازل كنند"، اين است كه ايشان خلق شريرى هستند و جز به شر و فساد و جلوه دادن باطل در صورت حق و از اين راه مردم را از راه خدا گمراه كردن، همتى ندارند و قرآن كريم، كلام سراپا حق است و باطل بدان راه ندارد پس طبيعت و جبلت آنها مناسبت ندارد كه قرآن را به كسى نازل كنند. و معناى اينكه فرمود:" وَ ما يَسْتَطِيعُونَ" اين است كه نمى‌توانند قرآن را نازل كنند، چون قرآن كلامى است آسمانى، كه ملائكه آن را از رب العزه مى‌گيرند و به امر او و در حفظ و حراست او نازلش مى‌كنند، هم چنان كه خودش فرمود:" فَإِنَّهُ يَسْلُكُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَداً لِيَعْلَمَ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا رِسالاتِ رَبِّهِمْ وَ أَحاطَ بِما لَدَيْهِمْ" «2» جمله" إِنَّهُمْ عَنِ السَّمْعِ ..." نيز، به همين معنا اشاره مى‌كند. و معناى اينكه فرمود:" إِنَّهُمْ عَنِ السَّمْعِ لَمَعْزُولُونَ" اين است كه شيطانها از شنيدن اخبار آسمانى و اطلاع از آنچه در ملأ اعلى مى‌گذرد، معزول و دورند، براى اينكه با _______________ (1) مجمع البيان، ج 7، ص 205. (2) او از پيش رو و از پشت سر محافظى با آن روانه مى‌كند، تا بداند كه پيامهاى پروردگار خود را رساندند و به آنچه كه نزد ايشانست احاطه دارد. سوره جن، آيه 27 و 28. ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 465 شهاب‌هاى ثاقب از نزديكى به آسمان و بگوش دادن، رانده مى‌شوند و اين معنا در چند جاى ديگر كلام مجيدش آمده. " فَلا تَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ فَتَكُونَ مِنَ الْمُعَذَّبِينَ" خطاب در اين آيه به رسول خدا (ص) است، او را از شرك به خدا نهى مى‌كند و اين نهى را نتيجه جمله" وَ ما تَنَزَّلَتْ بِهِ الشَّياطِينُ ..." مى‌گيرد، و معناى مجموع آن اين مى‌شود: حالا كه معلوم شد اين قرآن تنزيلى است از رب العالمين و شيطانها در نازل كردن آن كمترين دخالتى ندارند و اين قرآن هم از جمله معارفى كه بيان مى‌كند، از شرك نهى كرده، وعده عذاب به مشركين مى‌دهد، پس به خدا شرك نور ز تا آن عذاب موعود به تو نرسد و داخل در زمره معذبين نشوى. [زندگى خاكى ملازم با تكليف است و عصمت انبياء (عليهم السلام) با مكلف بودن ايشان منافات ندارد] در اينجا ممكن است به ذهن خواننده برسد كه رسول خدا (ص) با داشتن عصمت الهى ديگر ممكن نيست كه معصيت از او سر بزند و چنين چيزى از او محال است و ليكن عصمت الهى منافات با نهى از شرك ندارد و باعث نمى‌شود كه به طور كلى امر و نهى به معصوم باطل شود و تكليف از او برداشته شود، زيرا معصوم نيز بشرى است مختار در فعل و ترك، و طاعت و معصيت از ناحيه شخص او متصور است، هر چند كه از ناحيه خدا داراى عصمت است. آيات بسيارى از قرآن كريم نيز بر مكلف بودن انبياء (ع) دلالت دارد، مانند آيه" وَ لَوْ أَشْرَكُوا لَحَبِطَ عَنْهُمْ ما كانُوا يَعْمَلُونَ" «1» كه درباره عموم انبياء است، و درباره خصوص پيامبر اسلام (ص) فرموده:" لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ" «2» و اين دو آيه هر چند انبياء را از شرك نهى نكرده و ليكن تعبيرى كه در آن ديديد، در معناى نهى است. و اينكه بعضى از مفسرين گفته‌اند:" تكليف‌هايى كه خداى تعالى به بندگان خود مى‌كند براى اين است كه آنان را به حد كمال برساند و در نتيجه اگر بنده‌اى به حد كمال رسيد، ديگر تكليف از او برداشته مى‌شود، زيرا در آن صورت تكليف، تحصيل حاصل است، كه آن نيز عملى لغو است و به همين جهت انبياء مورد تكليف قرار نمى‌گيرند" صحيح نيست، براى اينكه اعمال صالح كه تكليف بدان تعلق مى‌گيرد، همانطور كه نفس آدمى را به كمال سوق مى‌دهد، خود نيز آثار كمال نفس است و معقول نيست نفس كسى به كمال برسد، ولى‌ _______________ (1) اگر شرك مى‌ورزيدند، هر آينه پاداش اعمالشان حبط مى‌شد. سوره انعام، آيه 88. (2) اگر شرك مى‌ورزيدى عملت حبط مى‌شد. سوره زمر، آيه 65. ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 466 آثار كمال را نداشته باشد. پس همانطور كه واجب است براى به كمال رساندن نفس، آثار كمال را كه همان اعمال صالح است بياوريم، و در آن تمرين و ممارست داشته، همواره با آن رياضت و جهاد با نفس كنيم، همچنين بعد از به كمال رسيدن نفس نيز بايد به آن آثار، مداومت داشته باشيم، تا دوباره نفس ما از كمال، رو به نقص نگذارد. پس ما دامى كه انسان وابسته به زندگى زمينى است چاره‌اى ندارد جز اينكه زحمت تكليف را تحمل نمايد و ما در بعضى از ابحاث گذشته كلامى در اين باره گذرانديم. [اشاره به اينكه در دعوت دينى استثناء و تبعيض راه ندارد (وَ أَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ)] " وَ أَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ" در مجمع البيان گفته:" عشيره انسان"، قرابت و خويشان او است و اگر خويشاوندان آدمى را عشيره خوانده‌اند، از اين باب است كه با آدمى معاشرت دارند و آدمى با آنان معاشرت مى‌كند «1». و اگر بعد از نهى رسول خدا (ص) از شرك و انذارش، در جمله مورد بحث، عشيره اقربين، يعنى خويشاوندان نزديك‌تر را اختصاص به ذكر داد، براى افاده و اشاره به اين نكته است كه در دعوت دينى استثناء راه ندارد و اين دعوت، قوم و خويش نمى‌شناسد و فرقى ميان نزديكان و بيگانگان نمى‌گذارد و مداهنه و سهل‌انگارى در آن راه ندارد و چون سنن و قوانين بشرى نيست، كه تنها در بيگانگان و ضعفاء اجراء شود، بلكه در اين دعوت حتى خود رسول خدا (ص) نيز با امتش فرقى ندارد، تا چه رسد به اينكه ميان خويشاوندان پيغمبر با بيگانگان فرق بگذارد، بلكه همه را بندگان خدا و خدا را مولاى همه مى‌داند. " وَ اخْفِضْ جَناحَكَ لِمَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ" يعنى به مؤمنين به خودت بپرداز و آنان را دور خود جمع كن و پر و بال رأفت و رحمت برايشان بگستران، آن چنان كه طيور جوجه‌هاى خود را زير بال مى‌گيرند، و اين تعبير استعاره به كنايه است كه نظيرش در آيه" وَ اخْفِضْ جَناحَكَ لِلْمُؤْمِنِينَ" «2» گذشت. و مراد از پيروى در اينجا اطاعت است، به شهادت آيه بعدى كه مى‌فرمايد:" فَإِنْ عَصَوْكَ فَقُلْ إِنِّي بَرِي‌ءٌ مِمَّا تَعْمَلُونَ" «3». _______________ (1) مجمع البيان، ج 7، ص 206. (2) سوره حجر، آيه 88. (3) پس اگر نافرمانيت كردند بگو: من از آنچه مى‌كنيد بيزارم. ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 467 پس خلاصه معناى دو آيه اين است: اگر به تو ايمان آوردند و پيرويت كردند، آنان را دور خود جمع كن و پر و بال رأفت برايشان بگستران و به تربيتشان بپرداز و اگر نافرمانيت كردند از عملشان بيزارى جوى. " وَ تَوَكَّلْ عَلَى الْعَزِيزِ الرَّحِيمِ" يعنى از امر اطاعت و نافرمانيشان هيچ چيز به دست تو نيست و تو به غير از آنچه كه ما تكليف كرديم وظيفه‌اى ندارى، غير از تكليف هر چه هست به دست خداست كه او عزيز و مقتدر است، و به زودى نافرمانان را عذاب، و مؤمنين پيروت را رحمت مى‌دهد. و اگر در اين مقام دو اسم" عزيز" و" رحيم" را اختصاص به ذكر داد، بدين جهت بود كه ذهن شنونده را به داستانهاى قبل، كه يكى پس از ديگرى با اين دو اسم ختم شد توجه دهد. پس اين تعبير در معناى اين است كه بفرمايد: تو در كار پيروان و نافرمانان هر دو طبقه به خدا توكل كن، كه او عزيز و رحيم است، همان عزيز و رحيمى كه با قوم نوح و هود و صالح و ابراهيم و لوط و شعيب و قوم فرعون، آن رفتارها را كرد كه شنيدى و ما داستانهايشان را برايت گفتيم، پس سنت ما همواره اين بوده كه به عزت خود نافرمانان را بگيريم و به رحمت خود مؤمنين را نجات دهيم. " الَّذِي يَراكَ حِينَ تَقُومُ وَ تَقَلُّبَكَ فِي السَّاجِدِينَ" ظاهر اين دو آيه- بطورى كه به ذهن مى‌رسد- اين است كه مراد از" ساجدين" ساجدان در نماز باشد، كه يكى از ايشان خود رسول خدا (ص) است و اين قهرا با نماز جماعت آن جناب منطبق مى‌گردد و به قرينه مقابله، مراد از قيام هم قيام در نماز است. در نتيجه معناى آن چنين مى‌شود:" آن خدايى كه- و يا آن عزيز و رحيمى كه- تو را در دو حال قيام و سجده مى‌بيند، كه با ساير ساجدان پايين و بالا مى‌شوى و با ايشان نماز مى‌خوانى". در معناى اين آيه رواياتى از دو طرق شيعه و سنى نيز وارد شده، كه- ان شاء اللَّه- در بحث روايتى آينده، آن روايات را از نظرتان مى‌گذرانيم. " إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ" اين جمله بيان و علت جمله" وَ تَوَكَّلْ عَلَى الْعَزِيزِ الرَّحِيمِ" است و آيات شريفه به طورى كه معنايش گذشت، در مقام آنست كه خاطر رسول خدا (ص) را ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 468 تسليت داده و نيز مؤمنين را به نجات، بشارت دهد و كفار را به عذاب تهديد كند. " هَلْ أُنَبِّئُكُمْ عَلى‌ مَنْ تَنَزَّلُ الشَّياطِينُ ... كاذِبُونَ" اين آيه معرفى مى‌كند كه شيطانها بر چه كسى نازل مى‌شوند، و صفات خاصه آن كس را بيان مى‌كند، تا بدانند كه رسول خدا (ص) از آن كسان نبوده و قرآن هم از القائات شيطانها نيست و خطاب در آيه متوجه مشركين است. پس اينكه فرمود:" آيا شما را خبر دهم كه شيطانها بر چه كسى نازل مى‌شوند؟" در معناى اين است كه بفرمايد:" آيا به شما معرفى كنيم كسانى را كه شيطانهاى جنى اخبار را برايشان مى‌برند؟". [توضيح اينكه شياطين بر هر افاك اثيم نازل مى‌شوند] صاحب مجمع البيان در ذيل جمله" تَنَزَّلُ عَلى‌ كُلِّ أَفَّاكٍ أَثِيمٍ" گفته:" أفاك" به معناى كذاب است و اصل كلمه إفك به معناى قلب، و زير و رو كردن است و أفاك (كه صيغه مبالغه آن است) به معناى كسى است كه بسيار قلب مى‌كند و اخبار را از طرف راستش به طرف دروغ بر مى‌گرداند. و كلمه" اثيم" به معناى كننده كار زشت است، وقتى مى‌گويند:" أثم- ياثم- إثما" كه فاعل عمل زشتى را مرتكب شده باشد و كلمه" تاثم" به معناى ترك اثم است «1» (كه در فارسى هم مى‌گوييم" فلانى فلان عمل را زشت شمرد" يعنى از ارتكاب آن خوددارى كرد. مترجم). و اما اينكه فرمود: شيطانها بر هر افاكى اثيم نازل مى‌شوند، جهتش اين است كه شيطانها هيچ كارى جز جلوه دادن باطل به صورت حق و زينت دادن عمل زشت، كارى ندارند و معلوم است كه جز بر افاك اثيم، هم نازل نمى‌شوند. و در جمله" يُلْقُونَ السَّمْعَ وَ أَكْثَرُهُمْ كاذِبُونَ" ظاهر چنين مى‌نمايد كه دو ضمير جمع در" يلقون" و در" اكثرهم" هر دو به شياطين بر مى‌گردد و سمع مصدر است، ولى به معناى مسموع است و مراد از آن مسموع، اخبار آسمانى است كه شيطانها و لو به طور ناقص مى‌شنيدند، چون شهاب ثاقب، آنها را مى‌راندند و نمى‌گذاشتند اخبار آسمانى را به طور كامل گوش دهند و آنچه استراق سمع مى‌كردند و مى‌شنيدند ناقص و غير تمام بود و به همين جهت دروغهاى بسيارى با آن مخلوط مى‌شد. و اينكه فرمود:" وَ أَكْثَرُهُمْ كاذِبُونَ" معنايش اين است كه بيشتر شيطانها دروغگويند و اصلا از راست خبر نمى‌دهند، اين در صورتى است كه مراد از اكثر را اكثر افراد بگيريم و _______________ (1) مجمع البيان، ج 7، ص 207. ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 469 ممكن هم هست مراد از آن كثرت از حيث تنزل باشد، كه در اين صورت معنايش اين مى‌شود كه اكثر اخبار شيطانها دروغ است. و خلاصه حجتى كه آيات سه‌گانه اقامه كرده اين است كه: شيطانها از آنجا كه جبلت و طبيعتشان شرارت است، نازل نمى‌شوند مگر بر هر كسى كه كذاب و فاجر باشد و خودشان هم بيشتر در آنچه خبر مى‌آورند كاذبند. و بر عكس، رسول خدا (ص) نه افاك است و نه اثيم و نه آنچه به او وحى مى‌شود دروغ است و نه پراكنده، پس او از آن كسان نيست كه شيطانها بر آنان نازل مى‌شوند و نه آن كسى كه بر او نازل مى‌شود شيطان است و نه آن قرآنى كه بر او نازل مى‌شود از القاء شيطانها است. [جواب به تهمت ديگرى كه مشركان بر پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم) مى‌زدند و او را شاعر و كلام وحى را شعر مى‌خواندند] " وَ الشُّعَراءُ يَتَّبِعُهُمُ الْغاوُونَ ... يَفْعَلُونَ" اين آيه پاسخ از تهمتى است كه مشركين به رسول خدا (ص) مى‌زدند و او را شاعر مى‌خواندند و اين جواب از تهمت دوم ايشانست و اولى آن، اين بود كه مى‌گفتند او شيطانى دارد كه قرآن را به وى وحى مى‌كند. و اين دو تهمت از تهمت‌هايى بود كه در مكه و قبل از هجرت همواره آنها را تكرار مى‌كردند و به اين وسيله مردم را از دعوت حقه او دور مى‌كردند و همين خود مؤيدى است براى اينكه بگوييم: اين آيات در مكه نازل شده، بر خلاف كسانى كه گفته‌اند: در مدينه نازل شده است. علاوه بر اين، اين آيات مشتمل است بر آيه‌اى كه سوره با آن ختم مى‌شود و آن آيه" وَ سَيَعْلَمُ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَيَّ مُنْقَلَبٍ يَنْقَلِبُونَ" است و معنا ندارد سوره‌اى كه از قديم‌ترين سوره‌هاى مكى است هم چنان ناتمام بماند و سالها بگذرد، بعد در مدينه تكميل شود. و اما اينكه در آيات مورد بحث، شعراى با ايمان را از مذمت شعرا مستثنا دانسته، هيچ دلالتى ندارد بر اينكه اين شعراى با ايمان، مؤمنين بعد از هجرتند. به هر حال كلمه" غاوون" جمع اسم فاعل است و مفرد آن غاوى و مصدرش غى است و غى معنايى دارد كه خلاف معناى رشد است و رشد به معناى اصابه به واقع است و رشيد كسى را گويند كه اهتمام نمى‌ورزد مگر به آنچه كه حق و واقع باشد و در نتيجه غوى كسى است كه راه باطل را برود و از راه حق منحرف باشد و اين غوايت از مختصات صناعت شعر است، كه اساسش بر تخيل و تصوير غير حق و غير واقع است به صورت حق و واقع. و به همين جهت كسى به شعر و شاعرى اهتمام مى‌ورزد كه غوى باشد و با تزيينات خيالى و ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 470 تصويرهاى موهومى سرخوش بوده و از اينكه از حق به غير حق منحرف شوند و از رشد به سوى غوايت برگردند خوشحال شوند و از اين شعراء هم كسانى خوششان مى‌آيد و ايشان را پيروى مى‌كنند كه خود نيز غاوى و گمراه باشند و جمله" وَ الشُّعَراءُ يَتَّبِعُهُمُ الْغاوُونَ" همين معنا را مى‌رساند. " أَ لَمْ تَرَ أَنَّهُمْ فِي كُلِّ وادٍ يَهِيمُونَ وَ أَنَّهُمْ يَقُولُونَ ما لا يَفْعَلُونَ"- كلمه" يهيمون" از" هام- يهيم- هيمانا" است و اين واژه به معناى آنست كه كسى پيش روى خود را بگيرد و برود، و مراد از هيمان كفار در هر وادى، افسار گسيختگى آنان در سخن گفتن است، مى‌خواهد بفرمايد: اينها بند و بارى در حرف زدن ندارند، حد و مرزى در آن نمى‌شناسند، چه بسا كه باطل و مذموم را مدح كنند، عينا همانطورى كه حق و محمود را بايد ستايش كرد و بر عكس چه بسا زيبا و جميل را آن چنان مذمت مى‌كنند كه يك امر قبيح و زشت بايد مذمت شود و چه بسا مردم را به سوى باطل دعوت نموده و از حق بر مى‌گردانند و اين روش خود انحراف از راه فطرت انسانى است، كه اساسش بر رشد است و رشد هم داعى به سوى حق است و نيز اينكه چيزهايى مى‌گويند كه خود عمل نمى‌كنند، عدول از راه فطرت است. خلاصه حجتى كه در اين آيات سه‌گانه اقامه شده، اين است كه رسول خدا (ص) شاعر نيست، براى اينكه شاعر كسى است كه گمرهان او را پيروى مى‌كنند، چون صناعت شعر اساسش بر غوايت و خلاف رشد است، ليكن مى‌بينيد كه آن افرادى كه اين رسول را پيروى مى‌كنند، به منظور رشد و رسيدن به واقع و به طلب حق پيروى مى‌كنند، چون مى‌بينند كه دعوت او و كلامى كه به نام قرآن نزد او است، مشتمل است بر دعوت بر حق و رشد، نه باطل و غى. " إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ ذَكَرُوا اللَّهَ كَثِيراً ..." اين استثناء، استثناى عده‌اى از شعرا است كه فرمود: پايه كارشان غوايت و گمراهى است و آن عده عبارتند از شعرايى كه ايمان دارند، چون ايمان و عمل صالح آدمى را طبعا از ترك حق و پيروى باطل، جلوگيرى مى‌كند و اينكه فرموده: خدا را بسيار ذكر مى‌كنند، براى اينست كه ذكر كثير خدا، آدمى را همواره به ياد خدا مى‌اندازد و او را به سوى حق، آن حقى كه مايه رضايت اوست مى‌برد و از باطل كه او دوست نمى‌دارد بندگان به آن مشغول باشند بر مى‌گرداند، در نتيجه چنين كسان دچار آن گمراهى‌ها نمى‌شوند، كه آن دسته ديگر دچارش مى‌باشند. با اين بيان روشن مى‌شود كه چرا جمله استثناء را مقيد به ايمان و عمل صالح كرده، ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 471 سپس جمله" وَ ذَكَرُوا اللَّهَ كَثِيراً" را بر آن عطف نمود. " وَ انْتَصَرُوا مِنْ بَعْدِ ما ظُلِمُوا"- كلمه" انتصار" به معناى انتقام است، بعضى «1» از مفسرين گفته‌اند: مراد از شعرايى كه بعد از مظلوميت انتقام مى‌گيرند، آن شعرايى مى‌باشند كه با اشعار خود، اشعارى را كه مشركين سروده‌اند و در آن رسول خدا (ص) را هجو كرده يا در دين او طعن زده و از اسلام و مسلمين بدگويى كرده‌اند، پاسخ داده‌اند و رد كرده‌اند، و اين تفسير خوبى است كه مقام آيه آن را تاييد مى‌كند. " وَ سَيَعْلَمُ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَيَّ مُنْقَلَبٍ يَنْقَلِبُونَ"- كلمه" منقلب" اسم مكان و يا مصدر ميمى از انقلاب است و معناى جمله اين است كه كسانى كه ستم كرده‌اند- بطورى كه از سياق بر مى‌آيد مراد مشركين هستند- به زودى خواهند فهميد كه به چه بازگشتگاهى بر مى‌گردند و آن بازگشتگاه همان آتش است و يا اين است كه به زودى خواهند فهميد كه به چه نحو برمى‌گردند. در اين جمله مشركين را تهديد مى‌كند و در عين حال در اين جمله كه آخرين آيه سوره است به مضمون اول سوره بازگشت شده، چون در اول سوره فرمود:" فَقَدْ كَذَّبُوا فَسَيَأْتِيهِمْ أَنْبؤُا ما كانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ". بحث روايتى [روايات متعدد در باره آنچه كه پيامبر گرامى (صلّى الله عليه وآله وسلّم) بعد از نزول آيه:" وَ أَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ" انجام داد] در كافى به سند خود از حجال از شخصى كه نامش را برده از يكى از دو امام باقر و صادق (ع) روايت كرده كه گفت: از كلام خداى تعالى پرسيدم كه مى‌فرمايد: " بِلِسانٍ عَرَبِيٍّ مُبِينٍ" فرمود: زبان عرب مى‌تواند مدلول ساير زبانها را روشن سازد، ولى ساير زبانها مداليل زبان عرب را روشن نمى‌كند «2». و در تفسير قمى در ذيل آيه" وَ لَوْ نَزَّلْناهُ عَلى‌ بَعْضِ الْأَعْجَمِينَ ..." از امام صادق (ع) روايت كرده كه فرمود: يعنى اگر ما قرآن را بر عجم- غير عرب- نازل مى‌كرديم عرب به آن ايمان نمى‌آورد ولى بر عرب نازل كرديم و عجم‌ها به او ايمان آوردند و اين خود فضيلتى است براى عجم «3». _______________ (1) روح المعانى، ج 19، ص 147. (2) كافى، ج 2، ص 632، ح 20. (3) تفسير قمى، ج 2، ص 124. ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 472 و در كافى به سند خود از على بن عيسى بن قماط از عمويش از امام صادق (ع) روايت كرده كه فرموده: رسول خدا (ص) در خواب بنى اميه را ديد، كه بعد از رحلت آن جناب بر فراز منبرش بالا رفته، مردم را از راه راست به سوى عقب بر مى‌گردانند و چون از خواب برخاست اندوهناك و محزون شد. پس جبرئيل بر او نازل شد و عرضه داشت: يا رسول اللَّه چرا اندوهناكت مى‌بينم؟ فرمود: اى جبرئيل سبب اين است كه من ديشب بنى اميه را در خواب ديدم كه بر منبرم بالا رفته‌اند، و بعد از من مردم را گمراه نموده به قهقرا برمى‌گردانند، جبرئيل گفت: به آن خدايى سوگند كه تو را به حق به نبوت مبعوث فرموده، هيچگونه اطلاعى از اين جريان ندارم، پس به سوى آسمان صعود نموده، چيزى نگذشت كه دوباره بر آن جناب نازل شد و آياتى از قرآن آورد كه مايه تسليت خاطر آن حضرت بود و آن آيه" أَ فَرَأَيْتَ إِنْ مَتَّعْناهُمْ سِنِينَ ثُمَّ جاءَهُمْ ما كانُوا يُوعَدُونَ ما أَغْنى‌ عَنْهُمْ ما كانُوا يُمَتَّعُونَ" و نيز اين آيات را آورد:" إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ وَ ما أَدْراكَ ما لَيْلَةُ الْقَدْرِ لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ" كه در آن خداى تعالى شب قدر را براى رسولش بهتر از هزار ماه سلطنت بنى اميه قرار داد «1». و در الدر المنثور است كه ابن ابى حاتم از ابى جهضم روايت كرده كه گفت: رسول خدا (ص) را ديدند كه گويا متحير به نظر مى‌رسيد، پرسيدند چرا چنين متحيرى؟ فرمود: چرا نباشم؟ در خواب ديدم كه دشمنم بعد از من سرپرست امتم مى‌شود، پس آيه" أَ فَرَأَيْتَ إِنْ مَتَّعْناهُمْ سِنِينَ ثُمَّ جاءَهُمْ ما كانُوا يُوعَدُونَ ما أَغْنى‌ عَنْهُمْ ما كانُوا يُمَتَّعُونَ" نازل شد، رسول خدا (ص) خوشحال گرديد «2». مؤلف: در عبارت (عربى) حديث، كلام رسول خدا (ص) در پاسخ سؤال كنندگان چنين آمده:" و لم و رايت- يعنى چرا با اينكه ديدم" و تقدير آن اين است كه:" چرا اندوهناك و متحير نباشم با اينكه در خواب چنين و چنان ديدم". و در همان كتابست كه احمد، عبد بن حميد، بخارى، مسلم، ترمذى، ابن جرير، ابن منذر، ابن ابى حاتم، ابن مردويه و بيهقى در شعب الايمان و نيز در كتاب ديگرش دلائل، از ابو هريره روايت كرده‌اند كه گفت: وقتى آيه" وَ أَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ" نازل شد، رسول خدا (ص) قريش را دعوت نمود و در دعوتش فرقى ميان دورتر و نزديكتر نگذاشت، پس از آن فرمود: اى گروه قريش! خود را از آتش نجات دهيد، كه من مالك نفع و _______________ (1) كافى، ج 8، ص 222، ح 280. (2) الدر المنثور، ج 5، ص 95. ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 473 ضررى براى شما نيستم، اى گروهى كه از دودمان كعب بن لوى هستيد! خود را از آتش نجات دهيد، كه من مالك نفع و ضررى براى شما نيستم، اى گروهى كه از دودمان قصى هستيد! خود را از آتش نجات دهيد، كه من مالك نفع و ضررى براى شما نيستم، اى گروهى كه از دودمان عبد منافيد! خود را از آتش نجات دهيد كه من مالك نفع و ضررى براى شما نيستم، اى گروهى كه از دودمان عبد المطلب هستيد! خود را از آتش نجات دهيد، كه من مالك نفع و ضررى براى شما نيستم، اى فاطمه، اى دختر محمد! تو نيز خود را از آتش نجات ده، كه من مالك نفع و ضررى برايت نيستم و بدانيد كه شما ارحام منيد و من به زودى صله‌اى مناسب آن خواهم كرد «1». و نيز در همان كتاب است كه عبد بن حميد و ابن مردويه، از ابن عباس روايت كردند كه گفت: وقتى آيه" وَ أَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ" نازل شد، رسول خدا (ص) قبيله قبيله ايشان را دعوت كرد «2». باز در همان كتاب آمده كه سعيد بن منصور، بخارى، ابن مردويه، ابن جرير، ابن منذر و ابن ابى حاتم، از ابن عباس روايت كرده‌اند كه گفت: وقتى آيه" و انذر عشيرتك الأقربين و رهطك منهم المخلصين" نازل شد، رسول خدا (ص) از خانه بيرون آمد و بالاى صفا رفت، ندا در داد كه: يا صباحاه، مردم گفتند: اين كيست كه صدا مى‌زند؟ يكى گفت: اين محمد است، پس دور او جمع شدند و اگر هم كسى نتوانست خودش حاضر شود شخصى را فرستاد تا ببيند آن جناب چه مى‌گويد و قضيه از چه قرار است. ابو لهب و همه قريش نيز آمدند، رسول خدا (ص) فرمود: به من بگوييد ببينيم اگر من به شما زنهار دهم كه اينك در وادى (پشت شهر مكه) لشكرى در كمين است كه بر شما شبيخون بزند تصديقم مى‌كنيد؟ گفتند: بله، ما در مدتى كه تو را تجربه كرده و آزموديم غير از راستى از تو نديديم، فرمود: اينك شما را زنهار مى‌دهم كه در آينده‌تان عذابى شديد داريد، ابو لهب گفت:" تبا لك- مرگ بر تو" آيا به اين منظور ما را جمع كردى؟ و در اين جريان بود كه آيه" تَبَّتْ يَدا أَبِي لَهَبٍ وَ تَبَّ" نازل شد «3». و باز در آن كتاب آمده كه طبرانى و ابن مردويه، از ابى امامه، روايت كرده كه گفت: وقتى آيه" وَ أَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ" نازل شد، رسول خدا (ص) بنى هاشم را جمع كرده، بر در خانه نشانيد و دستور داد تا زنان و اهل خانه در خانه جمع‌ _______________ (1) الدر المنثور، ج 5، ص 95. (2 و 3) الدر المنثور، ج 5، ص 96. ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 474 شوند، آن گاه بر ايشان وارد شد و فرمود: اى بنى هاشم خود را از آتش بخريد و در آزادى خود بكوشيد و آن را از خدا بخريد و در بهايش، خود را در اختيار او بگذاريد زيرا كه من نزد خدا مالك چيزى براى شما نيستم. آن گاه رو به اهل بيت خود كرد و فرمود اى عايشه دختر ابو بكر و اى حفصه دختر عمر و اى ام سلمه و اى فاطمه دختر محمد و اى ام زبير عمه رسول خدا! خود را از خدا بخريد و در آزادى خود بكوشيد، كه من نزد خدا مالك چيزى براى شما نيستم و كارى نمى‌توانم برايتان بكنم ... «1». مؤلف: و در معناى اين روايات چند روايت ديگر نيز هست كه در بعضى از آنها آمده كه آن جناب دودمان عبد مناف را مخاطب قرار داد، تا هم شامل بنى اميه شود و هم بنى هاشم. اما سه روايت اول با آيه شريفه انطباق ندارد، براى اينكه در روايت‌هاى سه‌گانه كه آن جناب عموم قريش را دعوت كرد و انذار فرمود، در حالى كه آيه شريفه دستور داده بود عشيره نزديك‌تر خود را انذار كند، كه يا مراد از آن بنى عبد مناف است، يا بنى هاشم و از اين سه روايت، دومى از آيه بعيدتر است، براى اينكه در آن آمده: آن جناب مردم را قبيله قبيله دعوت نمود. علاوه بر اين، ما در ذيل آيه گفتيم كه معنايش اين است كه خويشاوندى شما با رسول خدا (ص) به دردتان نمى‌خورد و در درگاه خدا اثرى برايتان ندارد، در روايات نيز اشاره‌اى به اين معنا شده و فرموده: من نزد خدا كارى نمى‌توانم برايتان بكنم، و اين معنا كه از آيه استفاده مى‌شود با دعوت همه قبائل در آن روز نمى‌سازد. و اما روايت چهارم، آن نيز مورد اشكال است، براى اينكه آيه" وَ أَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ" آيه‌اى است مكى و در سوره‌اى مكى، و احدى نگفته كه اين آيه و اين سوره در مدينه نازل شده است و با اين حال ديگر وجود همسرى به نام عايشه و حفصه و ام سلمه چه معنا دارد؟ با اينكه آن جناب در مدينه با اين چند تن ازدواج كرد. بنا بر اين، از بين روايات، آن روايتى كه مى‌شود به آن اعتماد كرد روايتى است كه مى‌فرمايد: رسول خدا (ص) در روز نزول آيه تنها بنى هاشم و يا بنى عبد المطلب را به انذار اختصاص داد. و از حرفهاى عجيبى كه در اين باب زده‌اند سخن آلوسى‌ _______________ (1) الدر المنثور، ج 5، ص 96. ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 475 است، كه بعد از نقل همه روايات گفته: اگر بگوييم همه اين روايات صحيح است، راه جمع ميان آنها اين است كه بگوييم انذار در چند دفعه صورت گرفته است «1». [پيمان برادرى و يارى بستن على (عليه السلام) با رسول اللَّه (صلّى الله عليه وآله وسلّم) بعد از انذار عشيره اقربين‌] و در مجمع البيان از تفسير ثعلبى به سند خود از براء بن عازب، نقل كرده كه گفت: وقتى اين آيه نازل شد رسول خدا (ص) بنى عبد المطلب را كه در آن روز چهل نفر بودند دعوت كرد، و اين چهل نفر كسانى بودند كه هر يك نفرشان به تنهايى، يك تغار مى‌خورد و يك قدح بزرگ مى‌نوشيد، رسول خدا (ص) به على (ع) دستور داد يك پاى گوسفندى را پخته از آن خورش تهيه كند، آن گاه فرمود: نزديك شويد و به نام خدا بخوريد، جمعيت ده نفر ده نفر نزديك شدند و همگى به طور كامل سير شدند، سپس دستور داد ظرفى شير آورد، خودش يك جرعه از آن نوشيد، و به ايشان فرمود: بنوشيد به نام خدا، پس همگى از آن نوشيدند، تا سيراب شدند، پس ابو لهب بدون مقدمه رو به جمعيت كرده گفت: اين كه ديديد، سحرى بود كه اين مرد با شما كرد، رسول خدا (ص) آن روز چيزى نفرمود و حرفى نزد. فرداى آن روز به همين منوال طعامى تهيه كرد، و ايشان را دعوت فرمود و پس از صرف غذا انذارشان كرد و فرمود: اى بنى عبد المطلب! من خودم از ناحيه خداى عز و جل به عنوان نذير به سوى شما فرستاده شده‌ام، اسلام بياوريد و مرا اطاعت كنيد، تا هدايت شويد. آن گاه فرمود: هر كس با من برادرى كند و مرا يارى دهد، ولى و وصيم بعد از من و جانشينم در اهلم خواهد بود و قرض مرا مى‌دهد، مردم سكوت كردند و آن جناب سه بار سخن خود را تكرار كرد و در هر سه نوبت احدى سخن نگفت به جز على (ع) كه در هر نوبت برخاست و گفت: من حاضرم و رسول خدا (ص) بعد از بار سوم به آن جناب فرمود: تويى، پس مردم برخاستند تا بروند، به ابو طالب گفتند: از حالا بايد فرزندت را اطاعت كنى، چون او وى را امير بر تو كرد «2». مرحوم طبرسى مى‌گويد: اين قصه از ابى رافع نيز نقل شده و در نقل او آمده كه آن جناب بنى عبد المطلب را در شعب- دره- جمع كرد و برايشان يك ران گوسفند پخت، همه از آن خوردند تا سير شدند و نيز قدحى آب به همه آنان نوشانيد و همه سيراب شدند، آن گاه فرمود: خداى تعالى مرا مامور فرموده تا عشيره خود و خويشاوندانم را انذار كنم و خداوند هيچ پيغمبرى را مبعوث نفرمود، مگر آنكه برادر و وزير و وارث و وصى و خليفه‌اى در اهلش قرار داد، حال‌ _______________ (1) روح المعانى، ج 19، ص 135. (2) تفسير نور الثقلين، ج 4، ص 67 به نقل از مجمع البيان، ج 7، ص 206. ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 476 كداميك از شما برمى‌خيزد و با من بر اين معنا بيعت مى‌كند، كه برادرم و وارثم و وزيرم و وصيم باشد؟ و از من به منزله هارون باشد از موسى؟ على (ع) برخاست و عرضه داشت:" من". فرمود: نزديك من آى، پس دهان او را باز كرده از آب دهان خود در دهانش ريخت و نيز بين دو شانه او و دو پستانش را با آب دهان خود تر كرد، ابو لهب گفت: آه كه چه جايزه بدى به پسر عمت دادى، كه دعوتت را پذيرفت، دهانش و رويش را پر از تف و آب دهان خود كردى، فرمود: پر از علم و حكمتش كردم «1». مؤلف: سيوطى هم در الدر المنثور حديثى در معناى حديث براء بن عازب از ابن اسحاق و ابن جرير و ابن ابى حاتم و ابن مردويه و ابى نعيم و بيهقى (در كتاب دلائل) به سندهايى از على (رضى اللَّه عنه) روايت كرده‌اند، كه در آن آمده: رسول خدا (ص) فرمود: اى بنى عبد المطلب به خدا سوگند، من احدى را در عرب سراغ ندارم كه براى قوم خود چيزى آورده باشد، بهتر از آنچه من براى قومم آورده‌ام، چون من خير دنيا و آخرت را برايتان آورده‌ام و خداى تعالى مرا دستور داده شما را به سويش دعوت كنم، حال كداميك از شما است كه مرا بر اين ماموريتم يارى كند؟ من كه در آن روز از همه كوچكتر بودم گفتم: او منم، پس حضار برخاستند، و خنده‌كنان بيرون شدند «2». و در علل الشرائع به سند خود از عبد اللَّه بن حارث بن نوفل، از على بن ابى طالب (ع) روايت كرده كه فرمود: وقتى آيه" وَ أَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ" يعنى:" رهطك المخلصين- خويشاوندان خالصت" نازل شد، رسول خدا (ص) فرزندان عبد المطلب را كه در آن موقع چهل و يا يك نفر بيشتر و يا كمتر بودند، دعوت نموده، فرمود: كداميك از شما برادر و وارث و وزير و وصى بعد از من و خليفه من، در بين شما مى‌شود؟ و اين سخن را به يك يك آنان فرمود و همه پيشنهادش را رد كردند، تا روى سخن به من نمود، من عرضه داشتم: يا رسول اللَّه من حاضرم. در اين هنگام رو به دودمان عبد المطلب كرد و فرمود: اى بنى عبد المطلب! اين وارث و وزير و خليفه من در شما است بعد از من، پس مردم به يكديگر نيشخند زده برخاستند و به ابو طالب گفتند: تو را دستور مى‌دهد كه زير فرمان اين پسر بچه روى و او را اطاعت كنى «3». مؤلف: ممكن است از اينكه در اين روايت فرمود:" رهطك المخلصين" استفاده كرد _______________ (1) مجمع البيان، ج 7، ص 206. (2) الدر المنثور، ج 5، ص 97. (3) علل الشرائع، ج 1، ص 170، ح 2. ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 477 كه در آن رواياتى كه آيه را به صورت" وَ أَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ و رهطك منهم المخلصين" قرائت كرده‌اند و آن را به اهل بيت و نيز به ابى بن كعب نسبت داده‌اند منظور تفسير آيه بوده، يعنى جمله" و رهطك منهم المخلصين" توضيح عشيره اقربين و تفسير آن است، نه اينكه آيه به اين صورت نازل شده و نيمى از آن در قرآنها ساقط شده باشد. و در مجمع در ذيل جمله" وَ تَقَلُّبَكَ فِي السَّاجِدِينَ" گفته: بعضى‌ها گفته‌اند: معناى آن اين است كه خدا تو را مى‌ديد كه از صلب پيغمبرى ساجد، به صلب پيغمبرى ديگر منتقل مى‌شدى، تا آنكه تو را در حالى كه خودت نيز پيغمبرى بيرونت كرد. و اين معنا را از ابن عباس نقل كرده‌اند، و ناقل از ابن عباس، عطاء و عكرمه است، از امام ابى جعفر و امام ابى عبد اللَّه (ع) نيز روايت شده كه فرمودند: يعنى او را كه از صلب اين پيغمبر به صلب آن پيغمبر منتقل مى‌شد مى‌ديد، تا آنكه او را از زمان آدم تا زمان پدرش از صلب پدرش از راه نكاح نه زنا بيرون آورد «1». مؤلف: اين روايت را غير طبرسى ساير روات شيعه نيز نقل كرده‌اند و از غير شيعه سيوطى هم در الدر المنثور از ابن ابى حاتم و ابن مردويه و ابى نعيم، و غير ايشان از ابن عباس، و غير او روايت كرده است «2». باز در مجمع البيان است كه جابر از ابى جعفر (ع) روايت كرده كه فرمود: رسول خدا (ص) فرمود: قبل از من از ركوع و سجود برنخيزيد و به ركوع و سجود نرويد، زيرا من همانطور كه پيش روى خود را مى‌بينم، عقب سرم را نيز مى‌بينم، آن گاه اين آيه را تلاوت كرد «3». مؤلف: در عبارت روايت آمده كه قبل از من بلند نشويد و پايين نشويد و منظورش همان سر به سجده نهادن و از سجده برخاستن است، كه گفتيم. و اين روايت را الدر المنثور هم از ابن عباس و غير او نقل كرده است «4». [رواياتى در باره شعر و شعراء و نزول آيه:" وَ الشُّعَراءُ يَتَّبِعُهُمُ الْغاوُونَ ..."] و در الدر المنثور است كه ابن ابى شيبه و احمد، از ابى سعيد روايت كرده‌اند كه گفت: در حالى كه ما داشتيم با رسول خدا (ص) مى‌رفتيم، شاعرى پيدا شد و شروع كرد به سرودن اشعار، رسول خدا (ص) فرمود: اگر جوف‌ _______________ (1) مجمع البيان، ج 7، ص 207. (2) الدر المنثور، ج 5، ص 98. (3) مجمع البيان، ج 7، ص 207. (4) الدر المنثور، ج 5، ص 100- 99. ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 478 يكى از شما پر از چرك شود بهتر از آن است كه پر از شعر گردد «1». مؤلف: اين روايت از طرق شيعه نيز از امام صادق (ع) از رسول خدا (ص) روايت شده است «2». و در تفسير قمى مى‌گويد: مردم را موعظه مى‌كنند و خود متعظ نمى‌شوند، نهى از منكر مى‌كنند و خود از آن دست بر نمى‌دارند، امر به معروف مى‌كنند و خود عمل نمى‌كنند، اينان همان كسانيند كه خداى عز و جل درباره‌شان فرمود:" أَ لَمْ تَرَ أَنَّهُمْ فِي كُلِّ وادٍ يَهِيمُونَ" يعنى در هر مذهب و راهى مى‌روند" وَ أَنَّهُمْ يَقُولُونَ ما لا يَفْعَلُونَ" و مى‌گويند چيزهايى را كه خود عمل نمى‌كنند و اينان همان كسانيند كه حق آل محمد (ص) را غصب كردند«3». و در اعتقادات صدوق آمده كه شخصى از امام صادق (ع) از آيه" وَ الشُّعَراءُ يَتَّبِعُهُمُ الْغاوُونَ" سؤال كرد، حضرتش در پاسخ فرمود: منظور شعراى داستان‌سرا هستند «4». مؤلف: داستان‌سرايان يكى از مصاديق اين گونه شعرايند و گر نه معناى جامع آيه همان بود كه ما در ذيل آيه گذرانديم. و در الدر المنثور است كه ابن ابى شيبه، از ابن مسعود، از رسول خدا (ص) روايت كرده كه فرمود: بعضى از اشعار حكمت و پاره‌اى از بيانات، سحر است «5». مؤلف: جمله اولى از ابن ابى شيبه، از بريده، و از ابن عباس از رسول خدا (ص) نقل شده، و نيز از ابن مردويه، از ابو هريره از رسول خدا (ص) به اين عبارت روايت شده كه فرمود: بعضى از اشعار، حكمت است و شعر پسنديده آن شعرى است كه در آن از حق يارى شود و چنين شعرى مشمول آيه نيست «6». و در مجمع البيان از زهرى روايت كرده كه گفت: عبد الرحمن پسر كعب بن مالك برايم حديث كرد، كه پدرش كعب بن مالك از رسول خدا (ص) پرسيد: درباره شعراء چه مى‌فرمايى؟ فرمود: مؤمن تنها با شمشير جهاد نمى‌كند، زبان او نيز شمشير _______________ (1) الدر المنثور، ج 5، ص 100- 99. (2) وسائل، ج 5، ص 83، ح 3. (3) تفسير قمى، ج 2، ص 125. (4) اعتقادات صدوق، ص 105. (5) الدر المنثور، ج 5، ص 101- 100. (6) الدر المنثور، ج 5، ص 100. ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 479 است، به آن خدايى كه جانم به دست اوست، مطمئنا بدانيد كه شما با اشعار خود جهادى مى‌كنيد، كه گويا با تير بدنهايشان را خون‌آلود كرده باشيد. آن گاه مرحوم طبرسى اضافه مى‌كند كه:" رسول خدا (ص) به حسان بن ثابت (شاعر مخصوص خود) فرمود:" اهجهم" و يا فرمود:" هاجهم و روح القدس معك" كه معنايش- چه آن باشد و چه اين اين است كه كفار را هجو كن، كه روح القدس با توست و تو را مدد مى‌كند «1» و اين روايت را بخارى و مسلم «2» در دو صحيح خود آورده‌اند. و در الدر المنثور است كه ابن شيبه و عبد بن حميد و ابو داود، (در كتاب ناسخ خود) و ابن جرير و ابن منذر و ابن ابى حاتم و ابن مردويه، از ابى الحسن سالم براد (برده‌فروش)، روايت كرده كه گفت وقتى آيه" وَ الشُّعَراءُ ..." نازل شد، عبد اللَّه بن رواحه، و كعب بن مالك و حسان بن ثابت، با چشم گريان به خدمت رسول خدا (ص) وارد شده عرضه داشتند: يا رسول اللَّه (ص) خداى تعالى كه اين آيه را فرو فرستاده مى‌داند كه ما از شعراييم، آيا ما نيز هلاك شديم؟ دنبال اين سؤال اين جمله نازل شد:" إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ"، رسول خدا (ص) فرستاد نزد سؤال كنندگان و اين آيه را برايشان خواند «3». مؤلف: اين روايت و روايات ديگرى كه به اين معنا رسيده بعضى را واداشته بگويند كه آيات پنج‌گانه آخر سوره در مدينه نازل شده، كه خواننده عزيز به اشكال وارده بر كلام آنان در تفسير آيات مذكور توجه فرمود. و در كافى به سند خود از ابى عبيده از امام صادق (ع) روايت كرده كه فرمود: از سخت‌ترين وظايفى كه خداى تعالى بر خلق خود واجب فرموده، ذكر كثير خداست، آن گاه فرمود: منظورم از ذكر بسيار خدا" سبحان اللَّه و الحمد للَّه و لا اله الا اللَّه و اللَّه اكبر" نيست، هر چند كه اينها نيز ذكر خدا است، و ليكن ذكر خدا اين است كه انسان در هنگام برخورد به حرام خدا و حلال او، به ياد خدا بيفتد، اگر طاعت است بدان عمل كند و اگر معصيت است ترك گويد «4». مؤلف: اين روايت تفسيرى را كه ما در ذيل آيه مذكور گذرانديم تاييد مى‌كند. _______________ (1) مجمع البيان، ج 7، ص 208. (2) صحيح مسلم، ج 15، ص 14. (3) الدر المنثور، ج 5، ص 99. (4) اصول كافى، ج 2، ص 80- 4.

60 - مراجعه شود به تفسیر سوره نمل ، آیه :59

61 - مراجعه شود به تفسیر سوره نمل ، آیه :59

62 - مراجعه شود به تفسیر سوره نمل ، آیه :59

63 - مراجعه شود به تفسیر سوره نمل ، آیه :59

انتخاب  فهرست  جستجو  صفحه بعد  صفحه قبل 
اگر این صفحه عملکرد مناسبی ندارد
از این لینک کمکی استفاده فرمایید . 
مشخصات :
قرآن تبيان- جزء 20 - حزب 39 - سوره نمل - صفحه 382
قرائت ترتیل سعد الغامدی-آيه اي-باکیفیت(MP3)
بصورت فونتی ، رسم الخط quran-simple-enhanced ، فونت قرآن طه
با اندازه فونت 25px
بصورت تصویری ، قرآن عثمان طه با کیفیت بالا
مشخصات ترجمه یا تفسیر :
تفسیر المیزان
انتخاب  فهرست  جستجو  صفحه بعد  صفحه قبل 
اگر این صفحه عملکرد مناسبی ندارد
از این لینک کمکی استفاده فرمایید . 
در باره ما   |  تماس با ما  |   نظرخواهی
خدمات تلفن همراه
مراجعه: 86,445,253